Breytingar á skipulagsheildum

Skipulagsheild er hugtak úr stjórnsýslufræðum og vísar í grófum dráttum til hóps/samfélags fólks sem vinnur saman að markmiði/markmiðum. Skipulagsheildir eru t.d. lítil og stór fyrirtæki, íþróttafélög, verkalýðsfélög, stjórnmálaflokkar, sveitarfélög, Alþingi o.s.frv.

Í skipulagsheildum er hannað einhverskonar hírarkí, stjórnkerfi, sem getur verið mismunandi „flatt“ eða „lóðrétt“. Lýðræðislegar skipulagsheildir kjósa sér forystu, stjórn og leiðtoga í almennum kosningum meðal félagsmanna.

Skipulagsheildir með flatan strúktúr geta verið óskilvirkari, þar koma fleiri að ákvörðunum, sem er oft tímafrekara, enda er það þekktur frasi að „lýðræðið þvælist fyrir“.

Lóðrétt skipulag reiðir sig á fámennari yfirstjórn, ýktasta dæmið er einræði, þar sem allar ákvarðanir leka niður skipuritið frá einum einstaklingi á toppnum.

Skipulagsheildir eru ekki eyland. Þær starfa í síbreytilegu samfélagi. Þess vegna þurfa þær að vera „lifandi“. Skipulagsheild sem höggvin er í stein er „dæmd til að deyja“. Því geta verið fullkomlega málefnalegar og eðlilegar ástæður fyrir því að breyta skipulagsheildum. Það væri í raun ómálefnalegt að skoða ekki reglulega hvort ástæða sé til að breyta markmiðum og stjórnkerfi skipulagsheilda. Skipulagsheildum sem ekki þjóna á sem bestan hátt umbjóðendum sínum er nauðsynlegt að breyta.

Breytingar á skipulagsheildum geta, því miður, líka verið fullkomlega ómálefnalegar og gegn hagsmunum umbjóðendanna, gerðar eingöngu til að þjóna hagsmunum yfirstjórnar og/eða leiðtoga, eða öðrum annarlegum hagsmunum.

Sem dæmi um nýlegar og umdeildar breytingar á skipulagsheildum er uppstokkun á stjórnarráðinu, fjölgun ráðuneyta og tilfærsla verkefna milli þeirra. Þessar breytingar eru alfarið „lóðbeint niður á við“, þ.e.a.s. það eru forystumenn stjórnmálaflokka í ríkisstjórn sem ákveða þær einhliða. Hvorki starfsfólk stjórnarráðsins né umbjóðendur stjórnmálaleiðtoganna, kjósendur, voru spurðir álits. Umdeilt hefur verið hvort þessar breytingar þjóni fyrst og fremst umbjóðendunum, bæti þjónustu við almenning, eða metnaði stjórnmálamanna til að þjóna eigin lund og útdeila bitlingum til síns fólks. Þær kosta mörg hundruð milljónir og það eru ekki þeir sem tóku ákvörðunina sem borga brúsann, heldur almenningur, sem hafði ekkert um málið að segja.

Fleiri slíkar umdeildar breytingar á skipulagsheildum má nefna; færsla höfuðstöðva Fiskistofu til Sauðárkróks, færsla Landmælinga Íslands til Akraness. Þessar breytingar höfðu gríðarleg áhrif á fólkið sem þar vann, jafngilti uppsögn stórs hóps sérfræðinga og skrifstofufólks: Annað hvort flytur þú að heiman eða leitar þér að annarri vinnu. Ákvörðunin var tekin efst í hírarkíinu og þeir sem undirskipaðir voru skyldu hlýða. Málefnalegu rökin fyrir þessum breytingum voru „að færa opinber störf út á land“ en ekkert raunverulegt samráð við starfsfólkið viðhaft, enda vandséð hverju það hefði skilað: „take it or leave it“. „Samráðið“ snerist því í rauninni aðeins um það hvort starfsmenn vildu flytja með stofnuninni eða ekki.

Endalaust væri hægt að tína til dæmi um breytingar á skipulagsheildum, bæði vel heppnaðar og misheppnaðar.

Nú hefur nýlega lýðkjörinn meirihluti stjórnar verkalýðsfélgs ákveðið að breyta skipulagi á skrifstofu félagsins. Málefnalegu rökin fyrir breytingunum, sem boðaðar voru fyrir stjórnarkosningar eru, skv. því sem fram hefur komið í fjölmiðlum, m.a. aukið gagnsæi í launakjörum, t.d. afnám ógagnsærra fríðinda einstakra starfsmanna, jöfnun launabils milli hæstu og lægstu launa, breytingar á starfslýsingum og verkefnum starfa til að bæta þjónustu við félagsmenn. Hinn nýkjörni meirihluti stjórnar boðar aðrar áherslur en viðhafðar hafa verið um langt árabil og til þess að ná þeim markmiðum þurfi að breyta skipulaginu.

Það er í sjálfu sér málefnalegt sjónarmið. Starfsfólk er kjarasamningsbundið og breytingar á störfum og kjörum eru óheimilar, nema samkomulag náist um þær við viðkomandi starfsmann. Vinnustaðurinn er fjölmennur og af fyrri reynslu virðist útséð um að slíkt samkomulag náist, a.m.k. við hluta starfsmannanna, og einnig ljóst að sú leið myndi taka langan tíma. Því var gripið til þess ráðs að segja upp öllu starfsfólki og auglýsa endurskilgreind störf laus til umsóknar. Með þessu átti einnig að tryggja jafnræði, að allir sætu við sama borð.

Þetta er auðvitað umdeilt.

Vegna þess að það er algengara en ekki í íslensku spillingarsamfélagi að grípa til aðgerða af þessu tagi, að boða skipulagsbreytingar, segja upp starfsfólki eða að leggja niður störf, jafnvel að loka heilu stofnununum, til að losna við „óþægindi“ fyrir stjórnendur og pólitíkusa við gæslu sérhagsmuna, sjá margir engan annan tilgang stjórnar Eflingar með hópuppsögn á skrifstofu félagsins en að losa sig við óþægilega starfsmenn og ráða aðra þægilegri í staðinn. Þetta er það landslag sem helmingaskiptaflokkarnir hafa mótað allan lýðveldistímann, og lengur, og því er mörgu fólki vorkunn að líta svo á; það hvorki þekkir né skilur annan tilgang. Þess vegna grípur það til fordæminga og gífuryrða, jafnvel svo grófra að líkja formanni félagsins við einn mesta morðhund mannkynssögunnar.

Spyrja má: Á hluti starfsfólks á vinnustaðnum að hafa það vald að koma í veg fyrir að lýðræðislega kjörin stjórn nái markmiðum sínum um breytingar á skipulagi til að bæta þjónustu við félagsmenn?

Það mun ekki koma í ljós fyrr en breytingarnar eru um garð gengnar, stjórnsýslan farin að virka nokkurn veginn snuðrulaust, og allir búnir að gleyma málinu, hvort ákvörðun þriggja einstaklinga efst í hírarkíinu um 700 milljóna króna álögur á herðar almennings til að umbylta stjórnarráðinu sé málefnaleg; hvort hún leiði til betri og skilvirkari þjónustu við almenning, eða hvort hún var einungis til að þjóna lund formanns Framsóknarflokksins, við samsuðu stjórnarsáttmálans, um fleiri ráðherrastóla og bitlinga fyrir sitt fólk, í skiptum fyrir eitthvað annað fyrir hina formennina.

Á sama hátt verður ekki úr því skorið hvort skipulagsbreytingar á skrifstofu Eflingar eru málefnalegar og leiði til aukins gagnsæis og skilvirkni, og betri þjónustu við félagsmenn, eða einungis til þess fallnar að losa formann og meirihluta stjórnar við óþægilega starfsmenn, fyrr en breytingarnar eru um garð gengnar og reynsla komin á nýja skipulagið.

Það er augljóst að Sólveig Anna Jónsdóttir hefur verið ódeig baráttukona fyrir réttindum fátæks og jaðarsetts láglaunafólks og náð miklu betri árangri í kjarasamningum fyrir sitt fólk en aðrir verkalýðsleiðtogar hafa gert um langa hríð. Það er líka augljóst að hún leggur meiri áherslu á í starfi sínu að berjast fyrir bættum kjörum félagsfólks en að strjúka starfsfólki á skrifstofunni um kviðinn.

Sú stefna er umdeild og mörgum liði mikið betur ef þessu væri öfugt farið; að formaðurinn legði meiri áhersla á að loftræstingin á skrifstofunni væri færð til betri vegar og stofuhiti þar ávallt notalegur, en skipti sér minna af því að „kellingarnar í umönnunarstörfunum“ þurfi að hlaupa stöðugt hraðar til að bjarga næstu máltíð fyrir börnin sín, eins og þær hafa gert afskiptalitlar um aldir.

Vegna einbeittrar og árangursríkrar baráttu Sólveigar Önnu og hennar fólks við auðvaldið fyrir bættum kjörum láglaunafólks ætla ég að láta hana njóta vafans um tilgang skipulagsbreytinga á skrifstofu Eflingar. Þar til annað kemur í ljós.

Nokkrar hestavísur

Fer í bítið ferskur út,

flest eg hlýt að megna!

Mér frá ýtir morgunsút

að moka skít og gegna.

 

………………………………………………….

 

Syngur blærinn sæll við kinn,

sólin nærir, bjarta.

Legg við kæra ljúflinginn,

logi skær í hjarta.

 

………………………………………………….

 

Vorið seiðir þýðar þrár,

þerrur breiðir hlýjar.

Sporið greiðir kátur klár,

kannar leiðir nýjar.

 

………………………………………………….

 

Þyl ég blíða þakkargjörð,

þá til prýði bestur

er fram líður yfir jörð

undurþýður hestur.

 

………………………………………………….

 

Af mélum freiðir, augu ör,

andann seiðir þorið.

Dunar heiðin, funar fjör,

fákar greiða sporið.

 

………………………………………………….

 

Ör við léttan leikur taum,

lífs mér glettu vekur.

Sporin þéttir gangs við glaum,

góðan sprettinn tekur.

 

………………………………………………….

 

Lífs- á vorin vekur þrá,

og von á forarslettu,

að finna þorið flugi á

fáks í spori léttu.

 

………………………………………………….

 

Ferðir inn til fjalla spinn

frjáls í sinni.

Í hjarta finn ég fögnuðinn

er fáknum brynni.

 

………………………………………………….

 

Ei við skrautið sómdi sér

á snúrubrautarmóti.

Mýrar flaut, og fótasver

fyrir laut ei grjóti.

 

………………………………………………….

 

Þegar árum fjölgar, flest

færi skár að nýta.

Hærugrár, enn heillar mest

að heyra klárinn bíta.

 

 

Hrútur eða graðhestur?

Eiríkur Jónsson bað nokkra menn að svara því í bundnu máli hvort þeir vildu heldur vera hrútur eða graðhestur, ef þeir endurfæddust. Svo birti hann herlegheitin á síðunni Hestar og reiðmenn. Mitt svar var svona:

Játa það að glaður geng

með graðhestinn í maganum

og blómarós með reynslu fleng-

ríði mér í haganum.

 

Kjartan í Haga botnaður

Kjartan bóndi í Haga laumar að mér fyrripörtum þegar við bræður og frændur komum þar í hrossaragi. Ég skulda honum nú tvo botna og set þessa upp í skuldina:

Kjartan:

Heldur var ég höggvagjarn,

hníflum títt að ota,

Ég:

sálin köld og hrjúf sem hjarn,

hæf til engra nota.

 

Kjartan:

Bjarni hestum einkum ann,

á honum sést þó skína

Ég:

að hann meira meta kann

Möggu, konu sína.

 

 

Árið 2021

Árið 2021 er að renna sitt skeið á enda. Eins og hjá öðrum landsmönnum skiptust á skin og skúrir hjá okkur. Við hefðum t.d. gjarnan viljað vera meira á ferðinni, en þegar á allt er litið höfum við undan engu að kvarta. Við komumust þó til Stokkhólms í haustfríinu til að heimsækja litlu fjölskylduna okkar þar, en tengdadóttirin Bryndís Dagmar hóf sérnám sitt í endurhæfingalækningum síðsumars.This image has an empty alt attribute; its file name is Sif-2.jpg Það hefur verið svo að þegar ein fjölskyldan flytur heim, þá fer önnur af landi brott. Myndsímtöl eru svo alveg dásamleg tækni sem bjargar miklu þegar söknuðurinn knýr á.

Þó heilsan hefði mátt vera betri á köflum er næsta víst að aðrir höfðu það verra, minna milli handa og meiri erfiðleika við að stríða. Við hjónin eigum líka því láni að fagna að geta unað hvort við annað heima hjá okkur, að mestu án stríðsátaka, höfum lafað saman í tæp 39 ár og því orðin ágætlega sjóuð hvort í öðru. Við gefum lítið fyrir þá bábilju að það sé einhverskonar frelsisskerðing að njóta friðar á eigin heimili í sóttvarnaskyni, sjálfum okkur og öðrum til heilla.

Það sem stendur upp úr á árinu er að gæfan hefur gengið okkur við hlið og afkomenda okkar, allri fjölskyldunni. Þó ekki hafi allir lokið einhverjum „stóráföngum“ er okkur löngu orðið ljóst aðThis image has an empty alt attribute; its file name is Margrét-3.jpg mesta vegtyllan, alla vega hérna megin grafar, er heilsa og hamingja. Hvor tveggja hafa þær sannarlega verið með okkur öllum í liði.

Nokkra „hápunkta“ má þó nefna hér. Nýtt barnabarn bættist í hópinn, og fékk nafnið Sif, dóttir Ara og Rebekku Rutar. Hún er alveg jafn dásamleg og öll hin 9 barnabörnin okkar. Sveir mér ef hún er ekki fegursta barn sem fæddist á árinu, og ekkert bara „norðan Alpafjalla“. 

Þá bættust tvær stórglæsilegar stúdínur í hópinn, þegar Margrét útskrifaðist frá VÍ í maí og JasmínThis image has an empty alt attribute; its file name is Soffía.jpg frá FÁ núna í desember. Þessar ungu konur eru báðar á grænni grein og amma og afiThis image has an empty alt attribute; its file name is Raggi-2.jpg auðvitað alveg gríðarlega stolt af stóru stelpunum sínum. Þriðja glæsistúlkan í hópi barnabarna, hún Soffía Sif, kláraði grunnskólann og hóf nám í Borgó í haust. Og að lokum lauk Raggi tengdasonur námi í meistaraskólanum og ber nú titilinn Trésmíða- og byggingameistari.

Á næsta ári er von á þriðju stúdínunni, fermingu, og gott ef ekki stórafmæli! Já, já, já. Það er víst ekkert lát á þeim, sem minnir á að sá sem hér ritar náði þeim áfanga að verða sextugur og átti því láni að fagna að njóta dagsins í faðmi fjölskyldunnar. Um meira verður ekki beðið. 

Það sem hefur miður farið á árinu er að mestu takmarkað við hið pólitíska svið. „Æi, er ekki bara best að gera ekki neitt af viti“ lýsir því best. Engar hugsjónir, ekkert frumkvæði, engar umbætur eða nýjungar. Bara haldið áfram á sjálfstýringu á sömu, gömlu spillingarateinunum. Vonarstjarnan Kartín Jakobsdóttir, sem gekk í björg fyrir fjórum árum, lokaði í haust á eftir sér og dansar í myrkrinu með tröllunum – á ekki afturkvæmt að séð verður, því miður. Ekki meira um þá hörmungarsögu alla, nóg að vísa í upplýsandi umfjöllun HÉR og HÉR.

Eins og lofthjúpurinn og náttúran einkennist mannlífið af síauknum öfgum og firringu. Það fyrra auðvitað afleiðing af því síðartalda. Það eru hamfaratímar með gróðureldum, skýstrókum, flóðum, hitabylgjum, drepsóttum, stöðugum stríðsátökum, ofbeldi, einelti og „útilokunarmenningu“. Samfélagsumræðan fer um eins og skýstrókur og skilur eftir sig auðn og eyðileggingu. Hvert fárið af öðru skellur á. Hvað ætli taki við af „blóðmerafárinu“? Það er tímanna tákn að hópur sem berst að eigin sögn gegn ofbeldi og fyrir jafnrétti skuli velja sér nafnið „Öfgar“. Stöðva öfgar ofbeldi? Leiða þær til jafnræðis? 

Nei, fetum aðra slóð. Blásum í glæður hugsjónar um frið, jöfnuð, og manngildi. Höfum hugrekki til að breyta samfélaginu til batnaðar en stöndum ekki kyr með hendur í vösum meðan forréttindalestin brunar hjá.

Megi þjóðin upp af vanans ánauð 

og óráðssvefni vakna.

Hún vaxi upp úr firringu og finni

úr fllækjum sálar rakna.

Árið gefi hamingju og heilsu

og huggi þá er sakna.

 

 

Tekið á hús

Áfram tíminn æðir þrátt,

árið næstum liðið

og andinn leitar ósjálfrátt

yfir gengið sviðið.

 

Í muna feta minn á veg

margar góðar stundir:

Hamingjuna hitti ég

er hesti reið um grundir.

 

Fylla mælinn kviku- korn,

kalla þessi undur

á að fljótt við hesthúshorn

hefjist næsti fundur.

 

Gríp þá tauma, múl og mél,

mylsnu brauðs í poka,

stytti leið um mó og mel,

má nú annað doka.

 

Aðeins þarf að hóa hátt,

í hagann taka miðið,

þá góðir vinir birtast brátt

og bíða mín við hliðið.

 

Hára, yfir færast frið

finn, og tengslin náin,

við taktinn er þeir taka við

að tyggja grænu stráin.

 

Næstu daga njóta má,

við nostur finna léttinn:

Járna, kemba, fiðring fá

og fara skeifnasprettinn.

 

„Jæja þá, í þetta sinn“,

þétt við hálsa bía. 

Það töfrar fram, að taka inn,

tilfinningu hlýja.

 

Útigangur

Í desember er dimmt á jörð,

dagar seint og illa.

Í haga standa hross við börð,

heldur er þar skýlla.

 

Glettinn lækur, grösug hlíð,

geislans morgunkossinn.

Útigangs í góðri tíð

gömlu njóta hrossin.

 

Láti bylur hátt við hól

og harðni mjög á dalnum

í haga þarf að hafa skjól

og hey í fóðurmalnum.

 

Í morgunroða rósafjöld,

á rúðu hörð er skelin.

Golan stingur stinningsköld,

þó startar dráttarvélin.

 

Í sömu andrá hefur hátt

háls og eyru stóðið,

horfir svo í eina átt,

eltir vélarhljóðið.

 

Að hirða skepnur léttir lund,

lífs er besti skólinn

og heimsins mesta helgistund

hey að gefa um jólin.

 

Helgi jóla í hjarta finn,

heilsa og berst við tárin

er kjassa gamla klárinn minn

með klökuð nasahárin.

 

Jólakveðja 2021

Glitvængja gullinn lit

gleypa sé skýjasveip,

dimm er nú gríma grimm,

greið því ei sólu leið,

birtan er varla virt

viðlits af jarðarsmið,

dugar vart hálfum hug

að hífa sig upp til lífs.

 

Árvakur eykið knár,

með Alsvinni, himinsal

dregur of varðan veg,

vel röðul settan tel

því hátt stefnir, eina átt

þó örlítið mjakist för

að lokum frá líður vok,

ljórar um sálarkór.

 

Veröldin vinur er,

veitum það sæmdarheit

af virðingu, visku, kyrrð  

vörð stöndum æ um jörð

er fóstrar við foldarbrjóst

og fegurðin guðdómleg.

Henni sem hýsir menn

hlýði þeir alla tíð.

 

Menningin undrar enn,

allt er í heimi falt,

víða er stress og stríð,

stöðugt fram æðum hröð.

Sér fleytir, án fyrirheits,

fordildargræðgi vor,

við lengjum ei stríðan streng,

stöðvum því neyslukvöð.

 

Viljir þú veita yl

vini í harmadyn

brestina í er best

að berja og gefa‘ af sér.

Forði hlý eru orð

sem endist og vekur kennd

friðar og gefur grið,

svo gangi ný von í fang.

 

Því má bæta við hér neðanmáls að þennan bragarhátt þefaði ég uppi hjá Guðrúnu Þórðardóttur frá Valshamri (og fékk að auki að láni hjá henni kenninguna „harmadyn“) í kvæðinu „Konan í dalnum“. Sjá: Guðrún Ingólfsdóttir. 2021. Skáldkona gengur laus. Bjartur, Reykjavík (bls. 64).

Þetta er allsnúinn bragarháttur að eiga við. Honum svipar um sumt til dróttkvæðs háttar; átta braglínur í erindi og innrím í hendingum, en ekki endarím. Hér eru þó aðeins aðalhendingar en ekki skothendingar og aðalhendingar til skiptis. Þá er hrynjandin ólík; þrátt fyrir að kveður séu þrjár í hverri braglínu eins og í dróttkvæðum hætti eru hér ekki þrír jafnir tvíliðir heldur þríliður, tvíliður og stýfður liður í lok hverrar línu. Má segja að stýfði liðurinn hafi verið einna mesta áskorunin, því hann er rímatkvæði. En alltaf gaman að reyna sig við nýja hætti. Vonandi bitnaði framandleiki bragarháttarins fyrir höfundinum ekki um of á flæði og efni, kliðmýkt kvæðisins.

Systa

Systa er dáin. Systa, sem alltaf var. Systa, sem stafaði af ljómi norðan úr landi. Systa, sem með brosi sínu, hlátri og hreinskiptni létti og hreinsaði allt andrúmsloft, hvar sem hún var og kom. Systa var hrein og bein. Systa var skemmtileg.

Védís Bjarnadóttir var yngri systir pabba míns. Heima var hún aldrei kölluð annað en Systa. Hún flutti ung til Húsavíkur með manni sínum, Villa Páls, áður en ég leit dagsins ljós, og fyrirThis image has an empty alt attribute; its file name is Systa.jpg  vikið mótaðist myndin af henni í hillingum fjarlægðar. Hún hringdi oft og kom í heimsóknir „heim í heiðardalinn“ sem hún unni og þær rætur trosnuðu aldrei. 

Systa og Villi. Þau voru eitt og ævinlega nefnd í sömu andránni. Aðrir geta betur sagt frá því hvað þau hafa gert fyrir samfélagið á Húsavík. En það verður alla vega aldrei mælt í neinum þekktum einingum.

Systa náði níræðisaldri, og tveimur mánuðum betur. Hún átti gæfuríka ævi. Hjónin bæði íþróttakennarar og störfuðu samhent að uppeldis og félagsmálum í bænum sínum, og raunar langt út fyrir bæjarmörkin. Börnin þeirra þrjú, frændsystkin mín, hafa öll fylgt fordæmi foreldra sinna og látið gott af sér leiða, öll kennarar sem hafa látið til sín taka, ekki bara í skólastofunni heldur í margvíslegum störfum hringinn í kringum landið – og vítt og breitt um heiminn. 

Mér er það minnisstætt þegar ég fékk 12-13 ára að fara eitt vorið með föður mínum í hrossadómaferð um Norðurland fyrir eitthvert stórmótið. Komið var til Húsavíkur og gist hjá Systu og Villa. Þar var auðvitað ekki í kot vísað hvað líkamlegar þarfir snerti. En ofar í minninu er hin hliðin, andlega næringin. Það var ekki lognmollan í kringum Systu en umhyggjan samt alltumlykjandi. Og Villi gantaðist með, á lágstemmdari hátt, brosandi út í annað með blik í augum. Okkur feðgum var vitaskuld boðið í hesthúsið og í reiðtúr á gæðingunum. Hesthúsin þá í túni í miðjum bænum. Það stafar ljóma af þessari heimsókn í minningunni.

Þegar landsmót UMFÍ var haldið á Húsavík 1987 var ég þar keppandi og við hjónin slógum upp tjaldi á keppnissvæðinu, með tvö ung börn. Um nóttina skall á þoka með vætu og kulda við frostmark. Og fyrr en varði vorum við komin inn á gafl hjá Systu og Villa. Ekki voru tjaldhælar aftur reknir í jörðu í þeirri ferð. Það er svo önnur saga að morguninn eftir var komin himinblíða, og stóð alla mótsdagana svo sem öllum er eftirminnilegt. 

Fyrir fáum árum ók ég hópi ferðamanna hringinn og komið var við í hvalaskoðun á Húsavík. Ég nýtti tímann á meðan til að kíkja til Systu og Villa. Þá var eitthvað farið að minnka þrekið hjá frænku, eftir áfall. Villi hins vegar á fullum snúningi, og er enn, kominn yfir nírætt. Það voru fagnaðarfundir og móttökurnar yndislegar eins og ævinlega. Margt var spjallað í eldhúsinu yfir kaffibolla og rjúkandi pönnukökum. Dýrmæt stund.

Systa var hlý og umhyggjusöm. En hún var líka opin og hreinskilin. Hún lét engan eiga neitt hjá sér og hikaði ekki við að „kúska fúinn kvist“ ef hún taldi þörf á því. Hún var sannkölluð kjarnakona. Blessuð sé minning Systu frænku.

Ég læt fljóta hér með kvæði sem ég orti til Systu á áttræðisafmæli hennar og mér finnst viðeigandi.

Haustdagar á Húsavík

Védís Bjarnadóttir áttræð

 

 

Haustið er komið á Húsavík

og við sjónhring

hafa Kinnarfjöllin klæðst

sinni köflóttu flík.

 

Við fjörðinn er grátt í rót

og fölnað bjarkarblað

en von um margan dýrðardag

áður vetur leggst að.

 

Golan sem í vor

kom sunnan yfir heiðar,

bæði hlý og glettin,

nostrar margt og nýtur skjóls

í litlum, þéttum lundi.

 

Eðli sunnangolu samkvæmt

aumt má ekkert sjá,

að morgni jafnan aftur andar

yl í hélað strá.

 

Getur líka tekið sprettinn,

feykt til grein

og kúskað fúinn kvist.

 

Sveipar jörð við sólarlag,

sátt við gengin spor,

þegar hafflöt hefur strokið,

faðmað kæran fjörustein

og kysst.

 

 

Bærinn brennur – og sagan rennur

Bærinn brennur

Síðasta aftakan á Íslandi

Þórunn Jarla Valdimarsdóttir

JPV útgáfa, Reykjavík 2021

 

Bærinn brennur fjallar um Illugastaðamorðin 1828 og afleiðingar þeirra, þar sem í brennidepli eru síðustu aftökurnar á Íslandi. Þetta er sagnfræðilegt rit, þar sem unnið er upp úr mörgum og mis–jöfnum tiltækum heimildum. Höfundur rekur skilmerkilega traustustu heimildina, dómsskjölin sem öll liggja fyrir með lýsingum sakborninga og vitna á atburðum og ástæðum þeirra. Einnig rekur höfundur ítarlega frásagnir „sagnamanna“ af þessum atburðum, ber þær saman og sagnirnar við fyrirliggjandi staðreyndir úr dómsskjölum. 

Bókin er skrifuð í minningu Eggerts Þórs Bernharðssonar, sem lést 2014, og tileinkuð honum. Eggert var eiginmaður Þórunnar Jörlu. Hann var líka afkomandi Guðmundar Ketilssonar, bróðurThis image has an empty alt attribute; its file name is Baerinn-brennur-2-864x1024.jpg Natans þess er myrtur var á Illugastöðum, ásamt Fjárdráps-Pétri, sem staddur var óforvarindis á bænum þessa örlagaríku nótt í janúar 1828.

Bókin „var skrifuð til að koma tryggari heimildum á framfæri og leiðrétta það sem hægt var í frásögn sagnamanna“ (324). Eggert hafði unnið að því alllengi fyrir andlát sitt að safna heimildum um þennan atburð, því honum sveið, skv. höfundi, að sitja undir sögusögnum um að Guðmundur Ketilsson, forfaðir hans, hafi af hefndarþorsta tekið að sér hlutverk böðuls er morðinginn Friðrik Sigurðarson, og samverkakona hans, Agnes Magnúsdóttir, voru hálshöggvin á Þrístöpum 1830. 

Það verður að segja það eins og það er að eftir lestur þennan er maður mun upplýstari um atburði en verið hafði. Hér er sagan skilmerkilega rakin upp úr marktækum heimildum, en jafnframt varpað ljósi á það hvernig munnmæli og frásagnarlistin skapa sinn eigin veruleika. „Hryllingurinn smaug inn í hug alþýðu, sögur fóru á kreik og komust í bækur“ (307). Helstu skriflegar heimildir, fyrir utan dómskjöl, eru frá Tómasi Guðmundssyni í Miðhópi, Brynjólfi Jónssyni á Minna-Núpi, Gísla Konráðssyni og Espólín. Frásagnir þeirra eru að sumu leyti samhljóma, jafnvel byggðar hver á annarri, en stangast á í öðru, eins og slíkra frásagna er siður. Þá er og að minnast á sögu Hönnuh Kent, Náðarstund, sem ég las fyrir nokkrum árum, og kvikmynd Egils Eðvarðssonar, Agnes, frá1995, sem kannski hafa haft mest áhrif á hugmyndir almennings í nútíma um þessa hörmungarviðburði.

Ekki verður efni bókarinnar rakið hér, best er að hver lesi hana fyrir sig, það er þess virði. Þó er rétt að segja að það kemur þeim er hér skrifar nokkuð á óvart að uppgötva það hve mikill óþverri Friðrik Sigurðarson í Katadal hefur verið. Siðblindur þjófur, dýraníðingur, lygalaupur – og morðingi. Því er það merkilegt að tekist hafi að gera úr honum nokkurskonar píslarvott og hetju. Það er vel rakið í bókinni hvernig Jóhann Tómasson, og fleiri prestar sem umsorguðu Friðrik á Þingeyrum fyrir aftökuna, gerðu í því, í anda trúfræði þess tíma, að sannfæra alla um kristilega umbót sakamannsins; það var lykilatriði frá guðfræðilegu sjónarhorni að hann hafi sanniðrast gjörða sinna og beygt sig undir náð guðs og falið sig honum á vald. Ekki færri en þrír prestar höfðu þann starfa að snúast í kringum Friðrik síðustu vikurnar til að hugga illmennið, sannfæra það um guðlega forsjón og veita náðarmeðulin. Nákvæmar lýsingar eru og í öllum þessum ritum á ferð hans að aftökustaðnum, hegðun hans þar og hetjulegum viðbrögðum síðustu andartökin. Þetta allt er í upphöfnum helgisagnastíl og stangast að einhverju leyti á við traustari heimildir, t.d. í bréfum Blöndals sýslumanns á Hvammi í Vatnsdal sem var rannsakandi og dómari í málinu.

Agnes, aftur á móti, er afgreidd hjá sagnameisturum í stuttu máli. Hún hitti einn prest, ungan og óreyndan aðstoðarprest sem hún bað um sjálf, daginn fyrir aftökuna. Lítið er gert úr henni og engar helgimyndir upp dregnar, sambærilegar og af Friðriki. Hún er geymd afsíðis meðan hausinn er hogginn af honum, sögð dauðadrukkin og hálfrænulaus, og hafi beðið um að þessu yrði lokið af í snarhasti.

Natan Ketilsson hefur verið hrokafullur spjátrungur. Ekki leikur vafi á því að hann beitti Sigríði Guð-mundsdóttur, nýfermdri vinnustúlku, kynferðislegu ofbeldi í nafni „húsbóndaréttar“ skv. húsagatilskipun þessara tíma, og sennilega Agnesi líka – húsbóndinn átti og mátti og réði öllu á heimilinu, þannig að vinnufólkið varð að hlýða því sem hann sagði. Og eiginkonan. Og börnin. Samband Natans og Agnesar er þó að öllum líkindum flóknara og þar tengist Vatnsenda-Rósa inn í atburðarásina.

Fólk var fátækt á þessum tíma og þjófnaðir til að hafa í sig og á ekki óalgengir. Skv. heimildum var ástandið hvað þetta varðar talið hvað verst í Húnavatnssýslum. Því er ekki með öllu óskiljanlegt að fátækt og langsoltið fólk hafi stolið einu og einu lambi eða sauði, hirt lambshræ í úthögum sér til matar o.s.frv.

En lýsingarnar á framferði Friðriks fara út fyrir þau mörk sem afsaka má þannig. Sigríður og Agnes eiga sér þær málsbætur að Natan hafi farið illa með þær bæði líkamlega og tilfinningalega, hann „skammaði“ þær, þ.e. dró yfir þær skömm. Beitti þær kynferðislegu ofbeldi sem sagt. Þessi þrjú, Friðrik, Agnes og Sigríður, ásamt sauðamanninum Daníel, kjöftuðu sig saman upp í að myrða Natan. Vitandi, og mjög hvetjandi, var Þorbjörg, móðir Friðriks, og Sigurður faðir hans einnig vitorðsmaður þó ekki væri sérstakur hvatamaður að því að gera son sinn að morðingja eins og móðirin. Fjárdráps-Pétur er varla nefndur í alþýðusögnum, hann þótti ekki nógu merkilegt fórnarlamb til að hafa með í sganaminninu. Tvö kaldrifjuð morð voru framin með hamri og sveðju, og að lokum eldi, en læknirinn og hómópatinn Natan aðeins þess verður að komast í alþýðusagnir og bækur sagnamanna.

Öll þessi hlutu refsingu. Friðrik, Agnes og Sigríður öll dæmd til dauða af Blöndal. Sigríður hlaut þó náð frá öxinni en var dæmd til þrældóms í Kaupinhafn, þar sem hún lést fáum árum seinna. Þorbjörg morðingjamóðir var dæmd til 5 ára refsivistar í Kaupmannahöfn og kom heim til Íslands aftur að afplánun lokinni. Sigurður bóndi í Katadal var húðstrýktur, sem og Daníel sauðamaður. 

En sem sagt, þetta er vel skrifuð bók og fróðleg, ekki síst fyrir þær sakir að hún rekur alla þræði, bæði hin vottuðu dómskjöl og ritaðar sagnir „sagnamanna“ sem reiddu sig ekki síður á munnmæli og alþýðufrásagnalist en beinharðar heimildir. Þannig var nú það.

Hvet fólk til að lesa.