Skipulagsheild er hugtak úr stjórnsýslufræðum og vísar í grófum dráttum til hóps/samfélags fólks sem vinnur saman að markmiði/markmiðum. Skipulagsheildir eru t.d. lítil og stór fyrirtæki, íþróttafélög, verkalýðsfélög, stjórnmálaflokkar, sveitarfélög, Alþingi o.s.frv.

Í skipulagsheildum er hannað einhverskonar hírarkí, stjórnkerfi, sem getur verið mismunandi „flatt“ eða „lóðrétt“. Lýðræðislegar skipulagsheildir kjósa sér forystu, stjórn og leiðtoga í almennum kosningum meðal félagsmanna.

Skipulagsheildir með flatan strúktúr geta verið óskilvirkari, þar koma fleiri að ákvörðunum, sem er oft tímafrekara, enda er það þekktur frasi að „lýðræðið þvælist fyrir“.

Lóðrétt skipulag reiðir sig á fámennari yfirstjórn, ýktasta dæmið er einræði, þar sem allar ákvarðanir leka niður skipuritið frá einum einstaklingi á toppnum.

Skipulagsheildir eru ekki eyland. Þær starfa í síbreytilegu samfélagi. Þess vegna þurfa þær að vera „lifandi“. Skipulagsheild sem höggvin er í stein er „dæmd til að deyja“. Því geta verið fullkomlega málefnalegar og eðlilegar ástæður fyrir því að breyta skipulagsheildum. Það væri í raun ómálefnalegt að skoða ekki reglulega hvort ástæða sé til að breyta markmiðum og stjórnkerfi skipulagsheilda. Skipulagsheildum sem ekki þjóna á sem bestan hátt umbjóðendum sínum er nauðsynlegt að breyta.

Breytingar á skipulagsheildum geta, því miður, líka verið fullkomlega ómálefnalegar og gegn hagsmunum umbjóðendanna, gerðar eingöngu til að þjóna hagsmunum yfirstjórnar og/eða leiðtoga, eða öðrum annarlegum hagsmunum.

Sem dæmi um nýlegar og umdeildar breytingar á skipulagsheildum er uppstokkun á stjórnarráðinu, fjölgun ráðuneyta og tilfærsla verkefna milli þeirra. Þessar breytingar eru alfarið „lóðbeint niður á við“, þ.e.a.s. það eru forystumenn stjórnmálaflokka í ríkisstjórn sem ákveða þær einhliða. Hvorki starfsfólk stjórnarráðsins né umbjóðendur stjórnmálaleiðtoganna, kjósendur, voru spurðir álits. Umdeilt hefur verið hvort þessar breytingar þjóni fyrst og fremst umbjóðendunum, bæti þjónustu við almenning, eða metnaði stjórnmálamanna til að þjóna eigin lund og útdeila bitlingum til síns fólks. Þær kosta mörg hundruð milljónir og það eru ekki þeir sem tóku ákvörðunina sem borga brúsann, heldur almenningur, sem hafði ekkert um málið að segja.

Fleiri slíkar umdeildar breytingar á skipulagsheildum má nefna; færsla höfuðstöðva Fiskistofu til Sauðárkróks, færsla Landmælinga Íslands til Akraness. Þessar breytingar höfðu gríðarleg áhrif á fólkið sem þar vann, jafngilti uppsögn stórs hóps sérfræðinga og skrifstofufólks: Annað hvort flytur þú að heiman eða leitar þér að annarri vinnu. Ákvörðunin var tekin efst í hírarkíinu og þeir sem undirskipaðir voru skyldu hlýða. Málefnalegu rökin fyrir þessum breytingum voru „að færa opinber störf út á land“ en ekkert raunverulegt samráð við starfsfólkið viðhaft, enda vandséð hverju það hefði skilað: „take it or leave it“. „Samráðið“ snerist því í rauninni aðeins um það hvort starfsmenn vildu flytja með stofnuninni eða ekki.

Endalaust væri hægt að tína til dæmi um breytingar á skipulagsheildum, bæði vel heppnaðar og misheppnaðar.

Nú hefur nýlega lýðkjörinn meirihluti stjórnar verkalýðsfélgs ákveðið að breyta skipulagi á skrifstofu félagsins. Málefnalegu rökin fyrir breytingunum, sem boðaðar voru fyrir stjórnarkosningar eru, skv. því sem fram hefur komið í fjölmiðlum, m.a. aukið gagnsæi í launakjörum, t.d. afnám ógagnsærra fríðinda einstakra starfsmanna, jöfnun launabils milli hæstu og lægstu launa, breytingar á starfslýsingum og verkefnum starfa til að bæta þjónustu við félagsmenn. Hinn nýkjörni meirihluti stjórnar boðar aðrar áherslur en viðhafðar hafa verið um langt árabil og til þess að ná þeim markmiðum þurfi að breyta skipulaginu.

Það er í sjálfu sér málefnalegt sjónarmið. Starfsfólk er kjarasamningsbundið og breytingar á störfum og kjörum eru óheimilar, nema samkomulag náist um þær við viðkomandi starfsmann. Vinnustaðurinn er fjölmennur og af fyrri reynslu virðist útséð um að slíkt samkomulag náist, a.m.k. við hluta starfsmannanna, og einnig ljóst að sú leið myndi taka langan tíma. Því var gripið til þess ráðs að segja upp öllu starfsfólki og auglýsa endurskilgreind störf laus til umsóknar. Með þessu átti einnig að tryggja jafnræði, að allir sætu við sama borð.

Þetta er auðvitað umdeilt.

Vegna þess að það er algengara en ekki í íslensku spillingarsamfélagi að grípa til aðgerða af þessu tagi, að boða skipulagsbreytingar, segja upp starfsfólki eða að leggja niður störf, jafnvel að loka heilu stofnununum, til að losna við „óþægindi“ fyrir stjórnendur og pólitíkusa við gæslu sérhagsmuna, sjá margir engan annan tilgang stjórnar Eflingar með hópuppsögn á skrifstofu félagsins en að losa sig við óþægilega starfsmenn og ráða aðra þægilegri í staðinn. Þetta er það landslag sem helmingaskiptaflokkarnir hafa mótað allan lýðveldistímann, og lengur, og því er mörgu fólki vorkunn að líta svo á; það hvorki þekkir né skilur annan tilgang. Þess vegna grípur það til fordæminga og gífuryrða, jafnvel svo grófra að líkja formanni félagsins við einn mesta morðhund mannkynssögunnar.

Spyrja má: Á hluti starfsfólks á vinnustaðnum að hafa það vald að koma í veg fyrir að lýðræðislega kjörin stjórn nái markmiðum sínum um breytingar á skipulagi til að bæta þjónustu við félagsmenn?

Það mun ekki koma í ljós fyrr en breytingarnar eru um garð gengnar, stjórnsýslan farin að virka nokkurn veginn snuðrulaust, og allir búnir að gleyma málinu, hvort ákvörðun þriggja einstaklinga efst í hírarkíinu um 700 milljóna króna álögur á herðar almennings til að umbylta stjórnarráðinu sé málefnaleg; hvort hún leiði til betri og skilvirkari þjónustu við almenning, eða hvort hún var einungis til að þjóna lund formanns Framsóknarflokksins, við samsuðu stjórnarsáttmálans, um fleiri ráðherrastóla og bitlinga fyrir sitt fólk, í skiptum fyrir eitthvað annað fyrir hina formennina.

Á sama hátt verður ekki úr því skorið hvort skipulagsbreytingar á skrifstofu Eflingar eru málefnalegar og leiði til aukins gagnsæis og skilvirkni, og betri þjónustu við félagsmenn, eða einungis til þess fallnar að losa formann og meirihluta stjórnar við óþægilega starfsmenn, fyrr en breytingarnar eru um garð gengnar og reynsla komin á nýja skipulagið.

Það er augljóst að Sólveig Anna Jónsdóttir hefur verið ódeig baráttukona fyrir réttindum fátæks og jaðarsetts láglaunafólks og náð miklu betri árangri í kjarasamningum fyrir sitt fólk en aðrir verkalýðsleiðtogar hafa gert um langa hríð. Það er líka augljóst að hún leggur meiri áherslu á í starfi sínu að berjast fyrir bættum kjörum félagsfólks en að strjúka starfsfólki á skrifstofunni um kviðinn.

Sú stefna er umdeild og mörgum liði mikið betur ef þessu væri öfugt farið; að formaðurinn legði meiri áhersla á að loftræstingin á skrifstofunni væri færð til betri vegar og stofuhiti þar ávallt notalegur, en skipti sér minna af því að „kellingarnar í umönnunarstörfunum“ þurfi að hlaupa stöðugt hraðar til að bjarga næstu máltíð fyrir börnin sín, eins og þær hafa gert afskiptalitlar um aldir.

Vegna einbeittrar og árangursríkrar baráttu Sólveigar Önnu og hennar fólks við auðvaldið fyrir bættum kjörum láglaunafólks ætla ég að láta hana njóta vafans um tilgang skipulagsbreytinga á skrifstofu Eflingar. Þar til annað kemur í ljós.

Ég lagðist í þá pílagrímsför að lesa stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar. Mestmegnis vegna þess að þó ég þættist þess fullviss að hann væri jafn innihaldsrýr og fram hefur komið í fjölmiðlum að hann er, þá er alltaf betra að skoða hlutina sjáfur en að láta aðra segja sér hvernig þeir eru.

Við fyrstu sýn

Við fyrstu sýn vekur athygli að mikið er lagt upp úr hönnun og útliti skjalsins. Ekkert til sparað í myndum og undir útdrætti tilvitnaðra meginfrasa eru lagðar heilu síðurnar. Hér hefur einhver hönnunarstofan fengið vel fyrir sinn snúð. Á fyrstu 21 síðunni, sem er almenn lýsing á markmiðum í samfelldu máli, er einhver texti á 11 síðum. Seinni hlutinn, síður 24-60, er kaflaskiptur eftir „málaflokkum“ og markmiðin sem áður var búið að segja frá í samfelldu máli listuð upp í afmarkaða punkta, og ekki nema 9 auðar síður, þó lítið sé á mörgum, eins og mikilvægt er í kennslubókum fyrir byrjendur.

Stíll og framsetning

Helsta einkenni textans er hástemmdur helgisagnastíll, og greinilegt að kunnáttumaður í trúarlegri upphafningu hefur farið fingrum um lyklaborð. Lykilfrasar í textanum eru: horft verður til – stuðlað að – unnið að – að styðja við – lögð áhersla á – með það að markmiði að – hugað að því að – o.s.frv. Rætt er við lesendur í móðurlegum, hlýlegum og alþýðlegum tón, í fyrstu persónu, „við viljum“ þetta og hitt. Allt mjög kunnáttusamlega gert til að skapa rétta stemmningu og viðmót; það er hinn mildi og réttláti jesúbróðirbesti sem talar við lærisveina sína, en ekki hinn refsingasami drottinn allsherjar að messa yfir söfnuðinum.

Innihaldið

Innihaldið er í stórum dráttum merkingarlaus froða, sem lítt er hönd á festandi. Manni dettur ósjálfrátt í hug Jón Gnarr og Besti flokkurinn sem gerði einmitt stólpagrín að svonalöguðu með því að segjast ætla að gera „allskonar fyrir aumingja“, ef ég man rétt. Hér er markmiðið augljóslega að enginn geti efast um góðvild og umhyggju þríeykisins sem stendur að sáttmálanum. Hins vegar er lítið að frétta af því hvernig eigi að borga fyrir alla pakkana og hvernig eigi að koma þeim öllum fyrir undir trénu.

Strax í inngangi grípa augað nokkrir frasar sem vekja bros: „Við tökumst á við allar áskoranir með hag almennings að markmiði“ – „skapa sátt um nýtingu auðlinda“ og svo þessi óborganlegi brandari: „Markmið síðasta kjörtímabils var að byggja upp traust í samfélaginu …“

Allir vita örlög síðast talda markmiðsins og sú vitneskja er ekki til þess fallin að „byggja upp traust“ á fagurgalanum sem á eftir fer.

Nokkur efnisatriði

Nokkur efnisatriði er rétt að tína út.

Fyrst má frægan nefna hálendisþjóðgarðinn, helsta flagg Vg í síðasta stjórnarsáttmála, sem troðið var eins og blautum sokk ofan í flokkinn á nýliðnu kjörtómabili, og hann nú dreginn sundur og saman í háði: Þjóðgarður á þegar friðlýstum svæðum á efstu fjallstindum og jökulhvelum!

Næst má nefna einbeittan vilja flokkanna að selja banka og fjármálastofnanir til sinna manna svo þeir geti leikið sér með meiri peninga. Þetta heitir að „halda áfram að draga úr eignarhaldi í fjármálakerfnu og nýta ábatann til uppbyggingar innviða“ (bls. 5). Allir vita af langri reynslu að einsskiptisábati af sölu ríkiseigna verður ekki nýttur til uppbyggingar innviða – og að árlegur arður af t.d. Landsbankanum er fljótur að borga upp kaupverðið og gæti nýst mun betur til lengri tíma litið til hagsbóta fyrir almenning á margvíslegan hátt.

Í þriðja lagi er stórhættulegt ákvæði, eins og bent hefur verið á, um inngrip í vinnumarkaðsmál: „Til að stuðla að auknum fyrirsjáanleika og bæta verklag verður embætti Ríkissáttasemjara eflt, til dæmis með því að koma á fót standandi gerðardómi. Leikreglur vinnumarkaðar verða skýrðar með nýjum starfskjaralögum …“ (bls. 5). Hvað þýðir það að skýra leikreglur vinnumarkaðar? Hér er, eins og annars staðar í plagginu, enginn grunnur að standa á. Til hagsbóta fyrir hvern eiga ný starfskjaralög að vera? Launafólk? Atvinnurekendur? Hvaða hagsmunir eru þarna að baki? Hér vantar allt kjöt á beinin, og tilgangurinn með því að hafa þetta svo almennt orðað er augljóslega sá að fela hið raunverulega markmið, sem er að koma böndum á verkalýðshreyfinguna, kjarasamninga og vinnudeilur.

Í fjórða lagi eru fyrirheit um aukna einkavæðingu samgöngumannvirkja („á minni vakt“). Þetta er orðað svo í plagginu: „Tilteknum þjóðhagslega arðsömum framkvæmdum, sem bæta munu lífsgæði fólks og stækka atvinnu og þjónustusvæði, verður flýtt á grundvelli fölbreyttari fjármögnunar og samstarfs við einkaaðila“ (bls. 18). Hér er þó ekkert verið að fela neinn tilgang í orðskrúði, og ber að þakka fyrir það. En ekki samrýmist það áætlunum um að „takast á við allar áskoranir með hag almennings að markmiði“, sem vitnað var til hér í upphafi, því kostnaður almennings við einkaframkvæmd í samgöngukerfinu er margfaldur á við opinbera framkvæmd.

Í fimmta lagi á að halda áfram að leggja niður og sameina stofnanir. Nú hringja varúðarbjöllur, því reynslan sýnir að hið raunverulega markmið með slíkum aðgerðum er að gelda eftirlit á völdum sviðum. Hér heitir það að „efla og styrkja“: „Á fyrri hluta kjörtímabilsins verða gerðar breytingar á fyrirkomulagi samkeppnismála og samkeppniseftirlits og það eflt með sameiningu stofnana, lagabreytingum og styrkingu samtaka neytenda“ (7). Á grundvelli þessa „markmiðs“ er hægt að gera nánst allt sem mönnum dettur í hug, og það er ekki beint traustvekjandi, verður að segja.

Í sjötta lagi má benda á virkjanastefnu stjórnarinnar:

„Sátt verður að ríkja um nýjar virkjanir til að byggja upp grænt og kolefnishlutlaust samfélag. Mestu skiptir að það verði gert af varfærni gagnvart viðkvæmri náttúru landsins og í takt við vaxandi orkunotkun samhliða útfösun jarðefnaeldsneytis …“ (9). Þessi klausa er í fullkomnu samræmi við langflest annað í „sátt“málanum: troðið er saman í eina efnisgrein alveg andstæðri sýn, hér annars vegar „grænni“ sýn á náttúruna og hins vegar „nýtingarsýn“. Og það er ljóst að taktur nýtingarstefnu verður genginn, þó textinn sé flúraður með „viðkvæmri náttúru“ og „sátt um nýjar virkjanir“. Hver ætli eigi að vera sáttur? Landvernd eða Landsvirkjun? Sjálfstæðisflokkurinn eða almenningur í þessu landi? Íbúar viðkomandi svæða eða jarðýtukallar? „Viðkvæm náttúra“, mæ ass!

Þá er það lögreglurikið: „Lögreglan og önnur lögregluyfrvöld þurfa að vera í stakk búin til að mæta þeim miklu samfélagslegu áskorunum sem leiða af skipulagðri glæpastarfsemi, tækniþróun, nýjum hugbúnaðarlausnum, hnattvæðingu og farskipta- og nettengingum“ (14). Hvað á þetta eiginlega að þýða? Á að fjölga í lögregluliðinu og veita því aukið fjármagn til að sinna störfum sínum? Eða á að veita lögreglunni auknar valdbeitingarheimildir? Aukinn búnað? – kannski heimildir til vopnaburðar? Hver veit það? Og hvernig er líklegt að nýr dómsmálaráðherra túlki þessa innihaldslausu frasa?

Jöfnuðurinn

Jafnræði og „jafnt aðgengi“ kemur hér vissulega við sögu, mest í tengslum við heilbrigðis- og menntamál. Eftirfarandi tilvitnanir gefa það til kynna að byggja eigi aftur upp heilbrigðis- og menntastofnanir út um allt land, þannig að íbúar njóti allir sömu þjónustu, hvar sem þeir búa:

„Jafnframt viljum við tryggja að jafnræði ríki í aðgengi að heilbrigðis- og félagsþjónustu og menntunartækifærum …“ (18). Haldið verður áfram að draga úr greiðsluþátttöku fólks fyrir heilbrigðisþjónustu til að tryggja jafnt aðgengi“ (21). „Heilbrigðisstofnanir verða styrktar til að tryggja að rétt þjónusta sé veitt á réttum stað og aðgengi jafnað um land allt“ (21).

Allir gera sér hins vegar grein fyrir því að undanfarna áratugi hafa heilbrigðisstofnanir á landsbyggðinni markvisst verið skornar niður við trog, þannig að hluti þjóðarinnar býr við mjög skerta þjónustu, einmitt íbúar í hinum dreifðari byggðum. Allir vita líka að sjúkrahús, heilsugæslur og öldrunarstofnanir vítt og breitt um landið munu ekki fá það fjármagn sem nauðsynlegt er til að veita þá þjónustu sem íbúarnir eiga skilið og þær gjarnan vilja. Ekki þarf annað en að hugsa til framkomu ríkisvaldsins gagnvart sveitarfélögum í yfirfærslu verkefna milli stjórnsýslustiganna, og sveltistefnu við fjármögnun hjúkrunarheimila, til að átta sig á því að fjas ríkisstjórnarforingjanna um jöfnuð og jöfn tækifæri er hjóm eitt og fals. Þeir eru bara öngvir jafnaðarmenn, heldur eitthvað allt annað.

Stjórnarskráin og lýðræðið

Loka„kaflinn“ í stjórnarsáttmálanum, síðustu andvörpin, fjalla um stjórnarskrá og kosningalög. Þar eru settir fram tveir punktar, textinn teygir sig alveg í tæpar 7 línur með því að spássían taki nánast hálft blaðið. Þvílíkur metnaður, verð ég að segja!

Um þetta hefur nokkuð verið fjallað í fjölmiðlum, en í ljós kemur að lýðræðisást formanna Sjálfstæðisflokksins, Framsóknarflokksins og Vg takmarkast við framkvæmdavaldsræði og sérfræðingaræði. Setja á „af stað vinnu sérfræðinga um ákvæði stjórnarskrár um Alþingi, kosningar og kjördæmaskipan, dómstóla og eftir atvikum önnur ákvæði […] og efna „til samstarfs við fræðasamfélagið um umræðu og umfjöllun um stjórnarskrárbreytingar“ (57). Hér sker yfirlætið gagnvart almennum kjósendum í augu. Almenningi kemur þetta mál bara ekkert við. Það eru sérfræðingar fræðasamfélagsins sem eiga að segja okkur hvernig grundvallarsáttmáli þjóðarinnar hljómi. Hér skal ríkja sáttmáli fræðasamfélagsins og ríkisstjórnarinnar um lýðveldið Ísland. Takk fyrir túkall!

Löngu er vitað að þessir aðilar ætla sér ekki að taka mark á lýðræðislegri niðurstöðu þjóðaratkvæðagreiðslu um nýja stjórnarskrá. Ástæðan fyrir því er tvennskonar í einfaldleika sínum:

Annars vegar er að sú tillaga sem samþykkt var að leggja til grundvallar nýrri stjórnarskrá felur í sér töluverðrar lýðræðisumbætur, ákvæði um aukinn rétt almennings og þings til að krefjast bindandi þjóðaratkvæðagreiðslna um mikilvæg mál, og ákvæði um jöfnun vægis atkvæða í kosningum til Alþingis. Hins vegar vegna auðlindaákvæðisins, sem er grundvöllur að raunverulegum og óskoruðum yfirráðum þjóðarinnar yfir fiskimiðunum.

Þetta geta ríkisstjórnarflokkarnir ekki samþykkt því ójöfnuður atkvæða er þeim í hag, jafnvel sem nemur nokkrum þingmönnum, sem og það meirihluta- og framkvæmdavaldsræði sem hér viðgengst í stað lýðræðis. Og hinir raunverulegu eigendur flokkanna sætta sig ekki við yfirráð þjóðarinnar yfir fiskimiðunum.

Lengi væri hægt að halda áfram en það myndi ekki breyta neinu um niðurstöðuna: 60 síður af kjaftæði – þar af um þriðjungur auður.

Það er gaman að þessum kosningaprófum. Væntanlega eru niðurstöðurnar fengnar með því að bera svör þátttakenda saman við stefnuskrár flokkanna. Við það er sá fyrirvari að lítið er að marka stefnuskrárnar; annars vegar er það sem þar stendur gleymt og grafið strax eftir kosningar og hins vegar er þar ýmislegt ósagt sem gert er. Í stefnuskránum er fyrst og fremst það sem flokkshestarnir telja að laði að kjósendur, en hitt sem er nær raunveruleika flokkanna látið ósagt.

Ég játa það að vera ólesinn í stefnuskrám, en ímynda mér að í stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins sé t.d. ekkert um að flokkurinn hækki skatta ótæpilega á þá sem lægstar hafa tekjurnar, að í dómstólum og hjá lögregluembættum skuli Sjálfstæðismenn einir vera hæfir til starfa eða að formaðurinn skuli nýta sér innherjaupplýsingar til að lauma undan peningafúlgum.

Sömuleiðis efast ég um að Miðflokkurinn minnist í stefnuskrá sinni á að þingmenn flokksins skuli drekka sig fulla í vinnutíma og hrauna yfir konur og öryrkja eða að formaðurinn skuli geyma fé í skattaskjólum.

Einnig kæmi það verulega á óvart að Framsóknarflokkurinn hafi efnisgrein í stefnuskrá sinni um að eingöngu skuli skipa flokkshesta í opinber embætti og nefndir, hvað þá að einn og sami framsóknarmaðurinn skuli skipaður formaður í tugum nefnda og skólanefndir framhaldsskóla skuli eingöngu skipaðar framsóknarmönnum.

Vinstri grænir gætu haft það í sinni stefnuskrá að ekki skuli leggja sérstakan skatt á ofurríka og að alls ekki megi láta þjóðina njóta sanngjarns arðs af auðlindum sínum. Eða ekki.

Svo fáein dæmi séu tekin af fjölmörgum mögulegum.

Svona eru stefnuskrárnar nú með öllu ómarktækar og niðurstöður úr kosningaprófum því í besta falli til skemmtunar.

Sósíalistaflokkurinn 89%

Píratar 89%

Vinstri Græn 83%

Samfylkingin 82%

Flokkur Fólksins 77%

Frjálslyndi Lýðræðisflokkurinn 73%

Viðreisn 69%

Framsóknarflokkurinn 62%

Miðflokkurinn 54%

Sjálfstæðisflokkurinn 47%

Skrifað 13.09.21

Í nóvember 2013 flugu „hákarlarnir“ þrír til Íslands, í boði Samherja, þeir Shacky Shangala, formaður lagaendurskoðunarnefndar Namibíu og síðar dómsmálaráðherra, Tamson Hatuikulipi (Fitty), tengdasonur sjávarútvegsráðherrans Esau, og James Hatuikulipi, frændi hans. Vert er að geta þess að Tamson hafði aldrei komið nálægt hvorki útgerð eða sjávarútvegi né alþjóðaviðskiptum og frændinn ekki nálægt útgerð, þó hann væri reyndur í viðskiptum. Af þessum sökum er vel skiljanlegt að Samherja hafi þótt skynsamlegt að borga þeim gríðarlegar upphæðir fyrir „ráðgjöf“. Eða ekki.

En nú voru þeir sem sagt komnir til Íslands. Ekkert var til sparað í kostnaði og risnu vegna ferðarinnar og gert víðreist með þá félaga að skoða athafnasvæði Samherja hér á landi, m.a. Síldarvinnsluna í Neskaupstað, sem skv. Samherja, með samþykki Fiskistofu, er alls ótengdur aðili hér innanlands þó hún sé kynnt sem „uppsjávardeild Samherja í Neskaupstað“ erlendis.

Með hákörlunum í för voru tveir menn, annars vegar sonur sjávarútvegsráðherra Angóla og hins vegar aðalráðgjafi sama ráðherra. Ekki var þetta samt nein „opinber heimsókn“. En hvern þremilinn voru þessir Angólamenn að þvælast til Íslands í lúxusferð í boði Samherja?

Milli Namibíu og Angóla var í gildi tvíhliða samningur um nýtingu fiskveiðiauðlinda hvors annars. Þetta vissi Shacky Shangala mæta vel. Hrossamakrílveiðar eru hins vegar mun torsóttari og dýrari fyrir ströndum Angóla, og aflinn minni en í Namibíu og því felst hagnaðarvonin í því að fyrirtæki skráð í Angóla nýti sér tvíhliða samkomulagið til að veiða í landhelgi Namibíu. Kvótinn sem byggir á þessu samkomulagi ríkjanna er mun stabílli og til lengri tíma en annar kvóti, enda grundvallaður á milliríkjasamningum, sem ekki er slitið sisvona.

Og þarna er komið verðugt verkefni fyrir stöndugt fyrirtæki og lausnamiðað, eins og Samherja. Fimmmenningunum var flogið í höfuðstöðvar Samherja á Akureyri til að „setja upp leikplanið“, sem fólst í því að nálgast kvóta í Namibíu þótt enginn kvóti væri á lausu. Fléttan fólst í því að stofna sérstakt fyrirtæki í Angóla, Namgomar, sem svo fengi úthlutað milliríkjakvótanum í Namibíu. „Það fyrirtæki myndi síðan gera samning við Samherja um að nýta kvótann. Allt að tíu þúsund tonn fengjust með þessum hætti til langs tíma“ (Ekkert að fela, bls. 219).

Stjórnarformaður lagaendurskoðunarnefndar Namibíu og forstöðumaður þróunarsjóðs sjávarútvegsins í Angóla, nýkomnir frá Íslandi, skrifuðu síðan sjávarútvegsráðherrum beggja landa samhljóða bréf þar sem mælt var sterklega með því að semja við hið virta og öfluga alþjóðlega sjávarútvegsfyrirtæki Samherja um nýtingu kvótans.

Til að tryggja samstarfið fóru Samherjamenn ásamt hákörlunum þremur til Angóla og hittu þar ráðamenn. Allur kostnaður og lúxus greiddur af Samherja. Til að gera langa sögu stutta gekk þetta í gegn. „Gentlemen, We are in Business.“ skrifar Shacky Shangala hróðugur í tölvupósti. Hinum megin varar Aðalsteinn Helgason undirmenn sína hjá Samherja sterklega við því að gera nokkuð varðandi Angóla-kvótann nema með samþykki „kallsins“. Hver ætli nú „kallinn“ sé?

Nú var Samherji sem sagt kominn með 10.000 tonna viðbótarkvóta í hrossamakríl við Namibíustrendur, með dyggri aðstoð náinna samstarfsmanna og fjölskyldumeðlima ráðherra í ríkisstjórnum ríkjanna tveggja, Namibíu og Angóla. (Því má skjóta hér inn að allur kvóti sem Samherji komst yfir í Namibíu var jafnhliða tekinn af öðrum kvótahöfum, aðilum sem a.m.k. einhverjir borgðu skatt í Namibíu og sköpuðu atvinnu í landinu. Nokkuð sem Samherji notaði í auglýsingaskyni til að sannfæra heimamenn um að þeir væru verðugir kvótans, allt að 1000 störf og verksmiðjur í landi- allt svikið). Það má líklegt teljast að öll þessi fyrirhöfn, að ráðskast með milliríkjasamninga í fjarlægum löndum í gegnum nákomna aðila ráðamanna sé verð samfélagsverðlauna, riddarakrossa, fyrir óeigingjarnt sjálfboðaliðastarf í þágu alþýðunnar. Eða ekki.

Hinir greiðviknu samstarfsmenn fengu sannarlega sinn skerf, stóran hluta af kvótaleigunni.

Gengið var endanlega frá samningum milli Samherja og „milliliðanna“ um skiptingu hagnaðar af „Angóla snúningnum“ á fundi í höfuðstöðvum Samherja á Höfðatorgi 20. ágúst 2014. Í fundarhléi á þeim fundi skrapp Þorsteinn Már fram og kom til baka með gest, sem stoppaði stutt við, en Þorsteinn kynnti sem „ráðherrann minn“.

Til að koma greiðslum rétta leið dugðu ekki lengur frystigeymslur sem voru ekki til, skúffufyrirtæki í Namibíu eða íþróttatöskur undir þá peninga sem skipta þurftu um hendur. Skúffufélag Samherja á Kýpur, Esja Seafood, skrifaði því undir samninginn við skúffufélagið Namgomar um leigu á Angólakvótanum. Og greiðslur til hinna viljugu samstarfsmanna fóru til skúffufélags þeirra í Dúbaí. Fyrsta greiðslan frá Samherja á Kýpur mun hafa farið til Dúbaí 4 dögum eftir Höfðatorgsfundinn.

Í heildina nema þessar greiðslur Samherja til Dúbaí næstum hálfum milljarði íslenskra króna og til viðbótar eru greiðslur frá öðru skúffufélagi Samherja á Kýpur til annars skúffufélags í Dúbaí upp á ríflega hálfa milljón bandaríkjadollara, þar til í janúar 2019. Þetta snýst ekki um smáauratalningar.

Ekki þarf að taka það fram að hagnaðurinn af þessum veiðum var hvorki skattlagður í Namibíu né Angóla. Til voru vel kunnar „snyrtilegar leiðir til að komast hjá skattgreiðslum“.

Svona gerast kaupin á eyrinni. En Gvendur gamli skútukall er með öllu utanveltu í þeim kaupum.

Skrifað 9.08.21

Ekkert að fela. Á slóð Samherja í Afríku eftir Helga Seljan, Aðalstein Kjartansson og Stefán Drengsson er fróðlegt rit í meira lagi. Þar er flett ofan af slíku skítabixi að lygilegra er en hver lygasaga. Um þetta hefur verið fjallað í Kveik, Stundinni og víðar, en stefnir í að þessi mál verði þögguð núna í aðdraganda kosninga.

Að minnsta kosti er merkilegt að hinir hugumstóru réttlætisriddarar í Vg og óþreytandi baráttufólk gegn kúgun og spillingu, skuli ekki hafa þetta mál efst á sínum umræðulista síðasta mánuðinn fyrir kosningar. En nei, þar ríkir grafarþögn. Aðrir verða því að halda þessum málum á lofti.

Til að réttlæta kvótaúthlutun í hrossamakríl til Samherja, sem hafði ekki kvótaleyfi, þurfti að breyta lögum í Namibíu. Til þess mútaði Samherji sínum mönnum, sk. „hákörlum“ nátengdum sjávarútvegsráðherra Nabimíu, sem meðal annars voru formaður lagaendurskoðunarnefndar landsins og tengdasonur ráðherrans. Tilvonandi lagabreytingar voru unnar í nánu samstarfi við Samherja, og að undirlagi fyrirtækisins auðvitað, því þeirra hagsmunir voru undir. Til að ná hrossamakrílkvóta af öðrum útvegsfyrirtækjum benti Samherji sínum mönnum þar syðra m.a. á íslensk lög um hámarkskvóta „tengdra aðila“, sem hér á landi er 12% af heildarkvóta í landhelginni.

Þetta gekk eftir og með þessum, og ýmsum fleiri „snúningum“, komst Samherji yfir umtalsverðan kvóta í þessari verðmætu tegund. Samherji fékk auk þess kvótann á miklu lægra verði en aðrir, enda vel tengdur inn í æðsta stjórnkerfi Namibíu. Það er svo athyglisvert að Samherji borgaði mun hærra verð í mútur til að komast yfir kvótann heldur en fyrir kvótann sjálfan, og sveik öll loforð um atvinnuuppbyggingu í Namibíu, byggingu verksmiðja í anda þeirra sem rekin voru á Dalvík og hjá uppsjávardeildinni í Neskaupstað, 500 störf í fiskvinnslu ef hann fengi, ef hann bara fengi … kvóta.

Á sama tíma og Samherji borgaði réttum aðilum fyrir að koma hámarkskvóta inn í namibísk lög, svo ráðherrann gæti réttlætt kvótaúthlutun til velgjörðamanna sinna á Akureyri, var 12% markið hér heima þýðingarlítið í augum eigenda fyrirtækisins, en Samherji og Síldarvinnslan í Neskaupstað voru jafnan í 2. og 3. sæti á „kvótalistanum“ á eftir Brimi hf. og samanlagt vel yfir markinu.

Árið 2013 keypti Síldarvinnslan Berg-Hugin í Vestmannaeyjum og kvótann með. Bæjaryfirvöld gerðu athugasemdir því með þessu færu Samherji/Síldarvinnslan vel yfir 12% markið og kaupin því ólögleg. Samherji svaraði fyrir sig og talaði um villandi fullyrðingar og vísvitandi tilraunir til að gera málið tortryggilegt, fyrirtækin væru alls ekki tengd. Engu skipti þótt Þorsteinn Már væri stjórnarformaður Síldarvinnslunnar og Samherji ætti 45% í Síldarvinnslunni. Né að Samherji kynnti víða erlendis að fyrirtækið væri það stærsta á Íslandi, það ræki botnfiskvinnslu á Dalvík en „uppsjávardeild í Neskaupstað“. „Alls ekki tengdir aðilar“, eins og öllum er væntanlega ljóst …

… líka eftirlitsaðilanum með lögunum, Fiskistofu, sem taldi Samherja og Síldarvinnsluna ekki tengda aðila. Samkeppniseftirlitið var á öðru máli og taldi ástæðu til að rannsaka málið. Hvað varð um þá rannsókn? Henni var hætt vegna fjárskorts og seinagangs hjá Samkeppniseftirlitinu, málið dagaði uppi vegna annarra verkefna og skorts á mannafla til að sinna öllum verkefnum (Ekkert að fela, bls. 174-181).

Þannig hlær Samherji með öllum kjaftinum að íslensku eftirlitskerfi, íslenskum almenningi, sem sagður er eiga fiskveiðiauðlindina, og ekki síst ríkisstjórninni og stjórnmálamönnum, sem ýmist vilja ekki eða þora ekki að taka á spillingunni. Enda kynnti Þorsteinn Már, eins og frægt hefur orðið, sjávarútvegsráðherrann sem „sinn mann í ríkisstjórninni“ á klíkufundi með Namibíumönnunum á skrifstofum Samherja í einni boðsferðinni hingað til lands.

Fleira athyglisvert af umfjöllunarefni Ekkert að fela gæti ratað hér á síðuna, t.d. hinn eitraði „Angólasnúningur“.

Skrifað 28.09.21

Lengi hafa ýmsar vörur verið auglýstar á afslætti vegna þessa. Merkingin er þá sú að varan sé heil og nothæf, virki eins og til er ætlast, en líti ekki nákvæmlega eins út og framleiðslustaðlar gera ráð fyrir. Þvottavél gæti t.d. hafa rispast í flutningum o.s.frv. Fólk fær þá fullnýtanlegan grip á góðu verði, ef það lætur rispuna eða beygluna ekki trufla sig. Enda hlutverk hans þá ekki að vera stofustáss til fegurðarauka.

Síðan færist þessi hugtakanotkun yfir í lífríkið. „Útlitsgallaðar“ rófur og kartöflur eru á niðursettu verði. Bragðið og næringargildið er auðvitað hið sama. En blessuð rófan er ekki svona fagurlega dropalaga og það truflar hið haþróaða formskyn nútímamannsins.

Ég viðurkenni að mér hnykkti nokkuð við þegar ég las í fjölmiðlum um „útlitsgallaða“ laxa í sjókvíum.

Erum við ekki farin að seilast nokkuð langt í yfirlætinu gagnvart lífríkinu og náttúrunni? Er lífríkið fyrir okkur bara staðlaðir nytjahlutir og öllum frávikum fleygt?

Hvað er næst? Eru þeir sem hafa skaðast í slysum þar með „útlitsgallaðir“? Og fatlaðir? Hvar endar þessi vitleysa?

Ekki er ég nógu fróður til að vita hvort efnanotkun í garðyrkju veldur því að sumar rófur verða „útlitsgallaðar“, eða hvort það er „náttúrulegur fjölbreytileiki“. Mannskepnan fæðist allskonar, sem betur fer, og hví ekki aðrar lífverur líka? Og allir hafa heyrt talað um stökkbreytingar …

En þrátt fyrir náttúrulegan fjölbreytileika lífríkisins (sem ætti að útiloka allar hugmyndir um „útlitsgalla“) þykist ég vita að margháttuð „frávik“ í náttúrunni eru af mannavöldum. Eiturefna- og hormónanotkun í landbúnaði, og verksmiðjubúskapur með dýr, hefur margháttaðar afleiðingar, vansköpun og dauða.

Þetta hefur maðurinn reynt með eftirtektarverðum árangri á sjálfum sér. Afleiðingar kjarnorkusprenginga og -slysa er nærtækasta dæmið. Út úr því komu „útlitsgallaðir einstaklingar“, svo farið sé alla leið með hina normalíseruðu og ógeðfelldu hugsun að náttúran sé hannaður hlutur á valdi mannsins og lúti fegurðarskyni hans, eins og það birtist á hverjum tíma.

Ég eftirlæt það siðfræðingum að meta hvort dauðar flugur á framrúðu og „útlitsgallaðir“ og dauðir laxar í sjókvíum séu sambærileg dæmi um inngrip mannskepnunnar í gang náttúrunnar.

En „útlitsgallað“ lífríki? Nei takk.

Skrifað 12.08.21

Það er erfitt að skilja hvers vegna stjórnmálaflokkar, sem gefa sig út fyrir að vinna að almannahagsmunum, berjast með kjafti og klóm gegn yfirráðum almennings yfir sjávarauðlindinni og úthlutun á tímabundnum nýtingarrétti á henni. Það er þó svo sjálfsagt, einfalt og auðskilið að tímabundinn nýtingarréttur, burtséð frá því gjaldi sem nýtingarrétturinn væri seldur á, þjónar hagsmunum almennings en ótímabundinn, arfgengur nýtingarréttur sem verið er að reyna að koma á endanlega um aldur og ævi gerir það ekki, heldur sérhagsmunum fárra.

Það má segja að afstaða Sjálfstæðisflokksins, Framsóknarflokksins og Miðflokksins komi ekki á óvart, enda þessir flokkar þekktir að því að vinna fyrst og fremst að sérhagsmunum, þegar almannahagsmunir og sérhagsmunir rekast á. Hins vegar kemur það á óvart að Vinstrihreyfingin grænt framboð skuli vera svo grímulaus sérhagsmunagæsluflokkur fyrir hina  fámennu, ofurríku auðklíku Íslands og raun ber vitni – í ljósi fagurgala flokksins á fyrri árum um velferð okkar „minnstu bræðra og systra“.

Þorsteinn Pálsson skrifar góða grein í Fréttablaðið í dag um auðlindamálin og vekur athygli á því að í frumvarpi umhverfisráðherra Vg um hálendisþjóðgarð komi fram skýrt og skorinort „að óheimilt sé að reka atvinnustarfsemi í Hálendisþjóðgarði án þess að gerður sé tímabundinn samningur um slíka starfsemi“ og jafnframt að um þetta virðist ríkisstjórnarflokkarnir vera algjörlega sammála, þó þeir deili um flest annað í frumvarpinu.

„Tímabinding réttinda er“, í lýðræðisríkjum, „meginregla þegar stjórnvöld úthluta takmörkuðum gæðum til einstaklinga eða félaga þeirra til hagnýtingar“, segir Þorsteinn og bendir á að þetta gildi hér á landi um orkuframleiðslu, nýtingu auðlinda í jörðu og um fiskeldi.

Á sama tíma og Vg leggur fram frumvarp um tímabindindingu nýtingarréttar sameiginlegrar auðlindar þjóðarinnar á hálendinu telur flokkurinn „nauðsynlegt að Alþingi hafi svigrúm til þess að viðhafa sérreglu um nýtingu sjávarauðlinda í almennum lögum.“ Með allt öðrum hætti en öðrum sameiginlegum auðlindum.

Ástæðan fyrir því að ríkisstjórnarflokkarnir vilja alls ekki samþykkja auðlindaákvæði „nýju stjórnarskrárinnar“ er einmitt sú að það myndi taka það vald af Alþingi að úthluta nýtingu sjávarauðlindarinnar með almennum lögum til útvalinna, myndi setja bönd á sérhagsmunagæsluna.

Því „[t]ilgangurinn með stjórnarskrárbundnum takmörkunum á valdi Alþingis er einatt sá að tryggja jafna stöðu borgaranna og koma í veg fyrir hvers kyns mismunun.“

Það getur ríkisstjórnin alls ekki hugsað sér – og forsætisráðherra sem leiðtogi hennar, og formaður Vg, gengur því fram fyrir skjöldu með tillögum sínum að stjórnarskrárbreytingum. Allt til að verja sérhagsmunagæslu í sjávarútvegi gegn almannahagsmunum.