Í „gullaldarbókmenntunum“ segir frá því skeiði í Íslandssögunni er hetjur riðu um héruð. Hetjur þessar voru þó næsta lítils virði í sjálfum sér – þær voru aðeins hluti af ættinni – en gátu þó vissulega varpað ljóma á hana með gjörðum sínum. Ættin var kjarni samfélagsins, upphaf og endir alls, en einstaklingurinn eins og hvert annað peð sem mátti missa sín. Sómi ættarinnar var það sem standa þurfti vörð um. Það var gert með oddi og eggju – blóðhefndin – og skipti þá engu hvar niður var borið: alsaklausir og friðsamir gátu til jafns við sökudólga búist við því að skálmareggin væri það síðasta sem ljós augna þeirra nam.

Þeir sem ekki skildu þetta, eða brutu gegn lögmálinu, voru útskúfaðir – útlagar, skógarmenn, vargar í véum – brottrækir úr mannlegu félagi og þurftu að bjarga sér sem villidýr á mörkinni. Til að tryggja eigin velferð var því vissara að halda sig á mottunni og vinna dyggilega að hagsmunum ættarinnar.

Til að víkka samtryggingarkerfið út fyrir mörk ættarinnar stofnuðu menn svo til fóstbræðralags. Óskyldir mynduðu hagsmunatengsl með því að blanda blóði, og hétu því að standa saman út yfir gröf og dauða. Einn fyrir alla og allir fyrir einn! Að þeim samningi gerðum var alveg sama hvaða vitleysu eða ódæði einn gerðist sekur um – þegar vel lá við höggi – aðrir sátu uppi með sameiginlega ábyrgð – og því eins gott að verja gjörninginn með öllum tiltækum meðulum.

Í nútímanum má enn sjá glögg merki þessara eldfornu félagslegu grunnstoða samfélagsins.

Allir Íslendingar þekkja þess dæmi að fremur sé farið eftir ættartengslum en hæfni við ráðningar, og er þá alveg sama hvort um er að ræða störf í einkageiranum eða embætti innan stjórnsýslunnar. Þessi hagsmunagæsla hefur á vorum tímum víkkað út í hóp vina og kunningja. Gamla ættarsamfélagið er nú „kunningjasamfélag“.

Og skýrustu dæmin um fóstbræðralag nútímans er að finna í stjórnmálaflokkum. Þar eru flestir á sömu forsendum og forfeðurnir í fóstbræðralagi – hafa látið múra sig þar inni fyrir lífstíð: Einn fyrir alla og allir fyrir einn! Hinir innmúruðu þjappa sér saman um sameiginlega hagsmuni hvað sem á dynur, og því þéttar sem vitleysan og spillingin er meiri.

Þessi árátta hefur dafnað og blómstrað á gjörvöllu skeiði helmingaskiptaflokkanna. Sú nafngift – helmingaskiptaflokkarnir – segir eiginlega allt sem segja þarf. Að „vel meinandi fólk“ skuli leggja nafn sitt og trúnað við slíkan félagsskap er með fullkomnum ólíkindum – og verður ekki skýrt nema með því að fólk gangi undir einhverskonar jarðarmen, í anda fóstbræðralagsins til forna.

Í skjóli helmingaskiptaflokkanna hefur þannig þróast hér á landi það sem einn hinna innmúruðu kallaði réttnefninu „ógeðslegt þjóðfélag“.

Margskonar spillingar- og hneykslismál sem komið hafa upp á yfirborðið undanfarið ættu því engum að koma á óvart. Nýleg dæmi: Einhver óþverri var látinn renna með frárennslinu út í Eyjafjörð frá verksmiðju einni á Akureyri. Þungmálmamengaður áburður seldur bændum í tonnavís. Sorpbrennslur látnar spúa eitri yfir heilu byggðarlögin. Iðnaðarsaltið. Brjóstapúðarnir. Fjármála- og bankahneykslið!

Þegar spillingin er dregin fram í dagsljósið eru svörin þau, að þetta hafi nú allt verið vitað, en ekki talið taka því að skrúfa fyrir kranann, því þetta hafi viðgengist svo lengi! – og menn verði nú að fá að koma út birgðunum sínum! Lofað svo að gera þetta ekki aftur. Og varla þarf, í þessu samhengi, að rifja upp einu sinni enn stjórnvisku þeirra pólitíkusa sem færðu bankana í hendur reynslulausum gapuxum, vængstýfðu allt eftirlit með banka- og fjármálakerfinu, og lögðu svo niður þær stofnanir sem voguðu sér að benda á hættumerki eða bresti í ríkisfjármálastjórn þessara stórsnillinga?

Borin von er að þetta gamla, rotna kerfi geti tekið á málum af myndugleik, ekki fyrr en eftir langan tíma. „Jón í eftirlitinu“ er líklegast tengdur „Pétri verksmiðjustjóra“ eða „Gunnari sölumanni“, þó ekki væri nema að hann sé frændi Guðmundar sem er giftur Guðrúnu, dótturdóttur Jóhannesar langömmubróður Dísu, sem átti heima á númar 7, beint á móti Pétri sjálfum þegar hann var að alast upp um miðja síðustu öld. Eða að báðir eru múraðir inni – í sama sauðahúsinu! Nema hvort tveggja sé.

Það jákvæða við stöðuna er að helmingaskiptaflokkarnir hafa verið svældir út úr stjórnarráðinu. Í kjölfarið hefur sem betur fer allt fyrrnefnt – og ýmislegt fleira – komið fram í dagsljósið, þangað sem verður að draga það.

Og fráleitt er að við höfum sopið allt kálið. Hver fréttin af þessum toga mun reka aðra í fjölmiðlunum næstu misserin og árin, áður en öll kurl verða komin til grafar – því lengi lifir í gömlum glæðum.

Framsóknarmenn, með þingmanninn Gunnar Braga í fararbroddi, hafa kvartað hástöfum undanfarið yfir því að þeir séu sniðgengnir í fjölmiðlum – aðallega undan RÚV, skilst mér. Gunnar hafi t.d. bara ekkert verið kallaður í Kastljósið og aðrir sniðgengnir líka. Þetta er auðvitað bagalegt, ekki síst eins og fjölmiðlun mun vera háttað nú til dags – bara ein stöð með eina rás – og möguleikarnir því litlir að koma sér á framfæri.

Enginn sækir sennilega heldur lummufundina hjá flokknum á laugardögum, þrátt fyrir Klingenberg og fleira áhugavert. Spurning hvort flokkurinn ætti ekki frekar að bjóða upp á glímusýningu og fánahyllingu til að draga að fólk?

Ég verð í hreinskilni sagt að lýsa yfir stuðningi við þessar umkvartanir Framsóknarmanna. Ég held að það yrði mjög jákvætt fyrir land og þjóð ef Framsóknarmenn væru sem mest í fjölmiðlum, ríkisútvarpinu sem öðrum. Því meira sem þjóðin fær af svo góðu, því betra.

Og megi frábærum þáttum málfarsfulltrúa þingflokksins fjölga sem mest í fjölmiðlum. Ég legg til að RÚV endursýni þá í hverri viku á besta tíma, t.d. í staðinn fyrir Landann eða aðra slíka „ömurlega“ þætti.

„Þetta eru gömul vísindi“, eða: „Þetta eru nú einhver ný vísindi“, segja menn við réttu tækifærin, gjarnan þegar þeim blöskra einhverjar fullyrðingar samborgara sinna, sem þeir eru ósammála. Og öll vitum við að „vísindin efla alla dáð“, eða er það ekki, annars?

Lengi hefur tíðkast að nota „blessuð vísindin“ sér í hag í rökræðum eða í auglýsingaskyni. Frasinn „vísindalegar rannsóknir hafa sýnt að…“ er alþekktur. Því miður er það undir hælinn lagt hvort að baki slíkum fullyrðingum eru nokkur vísindi yfirleitt – en tilgangurinn er að varan, eða rökin, fái á sig gæðastimpil. Og óþarflega oft virðist tilgangurinn helga meðalið.

Í þjóðmálaumræðunni, ekki síst stórpólitískum dægurmálaþrætum, er vísindunum slegið milli póla eins og borðtenniskúlu. Annað hvort eru „engar eða ónógar vísindarannsóknir að baki“ eða þær eru dregnar stórlega í efa, séu þær til staðar, og vísindamennirnir sakaðir um að vera málaliðar (og þar með engir vísindamenn) í pólitískum hráskinnsleik.

Þetta kannast allir við í umræðunni um náttúrvernd og virkjanir. Sú undarlega lenska hefur t.d. verið viðhöfð hér á landi að láta framkvæmdaaðilana sjálfa sjá um umhverfismat, eins fjarstæðukennt og það nú er, þegar málið er hugsað. Megin stefin í þessari umræðu undanfarna áratugi hafa verið þau að náttúrverndarsinnar hafa kvartað yfir skorti á vísindum að baki ákvörðunum en virkjana- og stóriðjusinnar hafa heldur amast við vísindum, talið þau óþarfa vesen sem tefji bara framgang „nauðsynlegra framfara“.

Gott ef Samtök atvinnulífsins hafa ekki verið á þeirri skoðun að Umhverfisráðuneytið sé óþarft með öllu, m.a. af þessum sökum. Það gæti nefnilega farið fram á að lagst yrði í dýrar og tafsamar rannsóknir, sem skipta ekki máli þegar upp er staðið, því það átti nefnilega að virkja hvort sem er.

Ásmundur Einar Daðason hefur nú um stundir mestar áhyggjur af því hvort friðun fuglategunda hér við land tengist umsókn um inngöngu í Evrópusambandið, en hefur litlar áhyggjur af því hvort viðkomandi tegundir eru raunverulega í hættu, með eða án ESB-tilskipunar, á meðan umhverfisráðherra segir að „mælingar sýni að fækkað hafi í stofnunum“ (væntanlega vísindalegar mælingar?). Ásmundur Einar hefur nefnilega þá lífssýn að fuglategundir eigi að deyja út samkvæmt alíslenskri reglugerð, fyrr en að þær bjargist fyrir tilstilli reglugerða frá ESB.

Og náttúruverndarmenn eiga það líka á hættu að taka „vísindin“ í sína þjónustu, án þess að séð verði að óyggjandi rannsóknir liggi þar að baki. Þannig telur t.d. Orri Vigfússon að 80-90% villta laxagöngustofnsins í Þjórsá gæti verið í hættu ef áin yrði virkjuð hér niðri í byggð. Hvaðan fær hann þær tölur?

Fiskifræðingar halda því fram, með ágætum rökum að því er séð verður með leikmannsaugum, að virkjun í Ölfusá við Selfoss muni valda umtalsverðu tjóni á laxastofni Ölfusár-Hvítár ef mótvægisaðgerðir virka ekki eins og til er ætlast. Virkjunarsinnum er hinsvegar hætt við því að miða málflutning sinn við það að mótvægisaðgerðir virki 100%, og vitna svo í verkfræðileg vísindi því til staðfestingar.

Í sjávarútveginum er stöðugt deilt um vísindin. Hafrannsóknarstofnun leggur fram tillögur um veiðiheimildir, byggðar á vísindarannsóknum sínum á stofnstærðum. Í hvert sinn má ganga að því vísu að útgerðarmenn, skipstjórar eða trillukarlar rífi í sundur á sér andlitið, inni í stofum landsmanna, í heilagri vandlætingu yfir „þessum fávitum með prófgráðurnar“ sem ekkert viti í sinn haus, það sé allur sjór morandi í fiski, það sjái allir vitibornir menn með barnaskólapróf!

Náttúran og vísindin hafa lengst af mátt sín lítils fyrir sérhagsmunum. LÍÚ hefur að mestu ráðið því sem það hefur viljað ráða í sjávarútvegsráðuneytinu, og því er von að sambandinu finnist slitið úr sér hjartað þegar minnst er á að færa auðlindanýtinguna yfir í umhverfisráðuneytið – ráðuneyti sem því finnst helst að leggja ætti af, enda samgöngur víst ekki jafn greiðar þangað inn. Það sama gildir um Samtök iðnaðarins og Bændasamtökin varðandi þeirra málaflokka. Á tímum Sjálfstæðisflokksins og Framsóknarflokksins (sem sagt nánast allan lýðveldistímann) voru svo ljómandi greiðar leiðir fyrir þessi hagsmunasamtök inn í „sín ráðuneyti“.

Með nýjum stjórnvöldum fer þetta þó vonandi að breytast.

Því er þó ekki alveg að treysta, eins og Pawel Bartoszek bendir á í frábærri grein í Fréttablaðinu í dag, um afleitan ráðherraferil Jóns Bjarnasonar.