Greinasafn eftir: Gylfi Þorkelsson

Strákarnir okkar

Birt þann af

Baldur Guðlaugsson, fyrrverandi ráðuneytisstjóri í fjármálaráðunetyinu, var í apríl sl. dæmdur í tveggja ára fangelsi fyrir innherjasvik. Nú er mál hans til meðferðar í hæstarétti. Lögmaður Baldurs hefur sett fram þær kröfur, til vara, að fjölmiðlaumfjöllun um málið komi til refsilækkunar, verði sakfellingin staðfest í hæstarétti, enda geti engin refsing staðist samanburð við vítisloga íslenskrar fjölmiðlaumfjöllunar. Gekk umfjöllunin víst svo langt að hinn dæmdi ráðuneytisstjóri missti vinnuna!

Þetta ætti sérstakur saksóknari að láta sér að kenningu verða í sínum störfum. Það gengur náttúrulega ekki að menn sem kunna að verða dæmdir fyrir að leiðast óvart út í innherjasvik, vafningafléttur eða stórfelld bankarán ef út í það er farið, missi að auki vinnuna. Þetta var nú einu sinni það sem allir „okkar bestu menn“ voru að gera og, drifnir áfram af forseta vorum, nýttu snilli sína á þessum sviðum til að bera „hróður“ fósturjarðarinnar út um heiminn.

Þó það hafi auðvitað verið sjálfsagt að fjölmiðlarnir segðu frá hinum miklu sigrum víkingaferðanna, og flytu með í einkaþotunum til að spara tíma og aukaferðir, er engin ástæða fyrir þá að vera endalaust að horfa um öxl og velta sér upp úr einhverjum hlutum sem gætu hafa farið úrskeiðis í fortíðinni – enda það allt saman náttúrulega aðstæðum á erlendum mörkuðum að kenna en ekki „strákunum okkar“.

„Strákarnir okkar“ eiga nefnilega heiður skilinn fyrir að koma okkur hér á þessum útnára rækilega á heimskortið og í stað þess að láta fjölmiðla komast upp með að hrekja þá úr vinnunni með ósanngjarnri umfjöllun væri nær að forsetinn hóaði þeim saman á Bessastaði milli jóla og nýárs og hengdi í þá fálkaorðuna.

Allir muna hvað það var gaman á Bessastöðum, hjá forsetanum og silfurstrákunum, eftir ÓL í Peking. Nú er lag að heiðra „gullstrákana“ líka, Baldur og þá hina.

 

 

Stórslys í Ölfusá?

Birt þann af

Undarlega hljótt hefur lengst af verið um áform bæjarstjórnarmeirihlutans í Árborg að stífla Ölfusá við túngarðinn ofan við byggðina á Selfossi og veita henni úr farvegi sínum, í jarðgöngum eða skurði, nánast í gegnum byggðina „utan ár“. Upplýsingar um þennan gjörning eru bæði loðnar og af skornum skammti, ekki síst í því ljósi að hér hafa ekki fyrr verið settar fram hugmyndir sem gætu haft jafn öfgafull, skaðleg áhrif á bæði lífríki og efnahag á svæðinu.

Náttúruvættið

Ölfusá, þar sem hún beljar í gegnum Selfoss, um gjána, Básinn og áfram niður flúðirnar norðan gömlu Selfossbæjanna, er hjartsláttur þessa byggðarlags. Fram kemur í grein eftir fiskifræðingana Sigurð Guðjónsson og Magnús Jóhannsson í héraðsblaðinu Dagskránni í gær að meðalrennsli Ölfusár, þessa vatnsmesta fljóts á Íslandi, sé 400m3 á sekúndu en ef af virkjanaáformum yrði myndu seitla undir brúna 15m3/s (eitthvað meira í vatnavöxtum). Ef áin yrði aflífuð með svo brútal hætti sem núverandi bæjarstjórnarmeirihluti áformar er þar með grundvellinum kippt undan sjálfsmynd þeirra sem lifað hafa og hrærst í félagi við hana um aldir. Kynslóðir sem yxu upp þaðan í frá, við hjal í svo hlægilegri sprænu, yrðu eitthvert allt annað fólk en það sem alið hefur manninn á bökkum þessa eins merkasta náttúruvættis landsins fram undir þetta.

Áhrif á lífríkið

Í grein þeirra Magnúsar og Sigurðar kemur fram að á vatnasvæði Ölfusár-Hvítár „lifa allar þær fiskitegundir sem finnast í fersku vatni á Íslandi“. Af þessum fiskstofnum eru umtalsverðar nytjar og er veiðistofn laxa í ám á vatnasvæðinu einn sá stærsti á landinu. Veiðin er umtalsverð, bæði í net og á stöng og geta stangardagar í laxveiði orðið á bilinu 8000 til 9.500 á ári en í silungsveiði yfir 18.000. „Laxastofnar Ölfusár-Hvítár hafa umtalsverða þýðingu á landsvísu en á árinu 2010 var laxveiðin þar um 18% af allri veiði í ám með náttúrulegum laxi á landinu og er jafnframt umtalsverður hluti af fjölda laxa í afla við Norður-Atlantshaf“, segja fiskifræðingarnir, og ennfremur að virkjunin muni valda „umtalsverðu tjóni ef mótvægisaðgerðir eru ekki gerðar eða ef þær virka ekki eins og til er ætlast“. Það muni þýða „endalok þeirra göngufiskstofna sem eru ofan [fyrirhugaðrar] stíflu“, hvorki meira né minna. Hver vill taka þá áhættu – og ábyrgð á slíku hryðjuverki?

Tilfinningasemi, efnahagsleg afkoma og náttúruvá

Allir sem vilja, sjá að hér er ekki aðeins um að tefla „einhverja fiska“ eða tilfinningasemi íbúa í nágrenni virkjunar, heldur einnig stórkostlega efnahagslega hagsmuni, bæði vegna sölu veiðileyfa og ekki síður afleiddra áhrifa á ferðaþjónustu og afkomu íbúa meira og minna upp um alla Árnessýslu. Hér er líka um að tefla Sogið, Stóru-Laxá, Tungufljót og Brúará, svo aðeins nokkrar stærri árnar séu nefndar, og að auki veiðivötnin Hestvatn, Apavatn og Laugarvatn.

Fyrir utan það sem hér hefur verið nefnt þarf að hafa í huga að Ölfusá og Hvítá eru „mestu flóðaár landsins“ og í þeim „urðu hlaup árin 1929, 1939, 1975, 1980 og 1999“ ef aðeins er litið til síðustu aldar. Enginn veit hver áhrif stíflu við Efri-Laugardælaeyju yrðu á marflatan Flóann í hamfara- eða krapaflóði. Erfitt er að meta hættuna þar sem allar hugmyndir bæjarstjórnarmeirihlutans um framkvæmdina eru þokukenndar og óljósar, það skal bara virkja! Helst virðist eiga að reiða sig á, til að bjarga fiskstofnum, „fiskivænar túrbínur“, sem hafa verið kjaftaðar upp í blöðum, en virðast reyndar ekki vera til nema sem líkön á teikniborðum tilraunastofa einhversstaðar úti í hinum stóra heimi.

Ekki einkamál meirihlutans

Til að réttlæta náttúruspjöllin hefur bæjarstjórnarmeirihlutanum tekist að reikna sig upp í hundruð milljóna hagnað og hundruð starfa. En þrátt fyrir öll reiknilíkön eru þessi ósköp ekki einkamál fimm meirihlutafulltrúa í bæjarstjórn Árborgar. Þetta var ekki stefnumál neins flokks fyrir síðustu kosningar í sveitarfélaginu og því hafa fulltrúar Sjálfstæðisflokksins um þetta ekkert umboð frá kjósendum sínum, né öðrum íbúum. Að ekki sé talað um aðra Árnesinga, sem málið varðar ekki síður en Selfyssinga. Hér eru nefnilega líka í hættu hundruð milljóna og hundruð starfa ef fiskistofnar hrynja.

Fordæmi Hvergerðinga

Bæjarstjórn Hveragerðis setti eftirtektarvert fordæmi með því að berjast samhent og einhuga gegn virkjunum í sínum bakgarði, og kom þannig í veg fyrir eyðileggingu ómetanlegra náttúruperla. Hvergerðingar mátu dýrgripi sína meira en allt það gull sem reiknimeistarar töldu sig geta borað upp úr iðrum jarðar. Hafi þeir þökk fyrir.

Geta ekki Ölfusá og Hvítá bara fengið að vera í friði fyrir virkjunum, eins og hinir fögru „reykja“dalir ofan Hveragerðis? Má ekki friða þetta vatnasvæði og einbeita sér að enn öflugri uppbyggingu veiðistofnanna, sem gætu skilað mun meiri arði en þeir nú gera, í stað þess að stefna þeim í voða?

Fordæmi Hvergerðinga hrópar á meirihlutafulltrúa í bæjarstjórn Árborgar, sem eru einangraðir í afstöðu sinni til málsins: „Hættið þessari vitleysu strax“.

(Pistillinn er að stofni til grein eftir undirritaðan sem birtist í Dagskránni – Fréttablaði Suðurlands 17. mars 2011).

Sorpmafían

Birt þann af

Meirihluti Sjálfstæðisflokksins í Árborg hefur ákveðið að framlengja samning við Íslenska gámafélagið um sorphirðu í sveitarfélaginu. Eftir japl, jaml og fuður mánuðum saman var sorphirðan loks boðin út fyrr á árinu, enda gildandi samningur löngu útrunninn. Liðið er nú heilt ár síðan bæjarstjórn samþykkti útboðið og kemur á óvart að Sjálfstæðismenn í Árborg, sem kvörtuðu hástöfum á síðasta kjörtímabili yfir hægagangi í stjórnsýslunni, skuli vera svo verkkvíðnir og svifaseinir í jafn mikilvægu máli, sem hefði getað sparað sveitarfélaginu mikið fé, ef eðlilega hefði verið á málum haldið.

Eftir að tilboð voru opnuð, og fyrir lá að Gámaþjónustan átti lægsta tilboðið, varð enn „óskiljanlegur“ dráttur á framgangi málsins, nú á því að það væri tekið til afgreiðslu í bæjarráði. Það var loksins gert á fundi í morgun, 15. desember, og ákvað íhaldsmeirihlutinn þar að ógilda útboðið, framlengja sem sagt samninginn við vildarvini sína og fjölskyldufyrirtækið Íslenska gámafélagið til 15. júlí 2012, og fela tækni- og veitustjóra sveitarfélagsins „að vinna að nýju útboði“.

Sjálfstæðismenn hafa auðvitað nýtt biðtímann til að reyna að klastara saman rökum fyrir gjörningi sínum og segja m.a. í bókun með afgreiðslu sinni „að færa megi rök fyrir því að gallar kunni að vera á framkvæmd útboðsins“ og velta vöngum um það að hugsanlega kunni sorpmagn að aukast á samnigstímanum. Já, rýrt er það í roðinu.

Í bókun minnihlutafulltrúanna með tillögu sinni á fundinum um að ganga til samninga við lægstbjóðanda segir m.a.:

„Tilboð Gámaþjónustunnar reyndist mun hagstæðara fyrir sveitarfélagið. Ef miðað er við kostnað undanfarinna ára er tilboð Gámaþjónustunnar mjög hagkvæmt fyrir sveitarfélagið og þýðir í raun sparnað sem nemur um það bil 25 milljónum kr. á samningstímanum. Fyrir liggur einkunnargjöf unnin af fagaðilum vegna tilboðanna og skorar lægstbjóðandi hærra í þeirri einkunnargjöf.“

Því miður koma þessi vinnubrögð Arnalds og co engum á óvart.

Veisla fyrir miðjum firði

Birt þann af

Rétt um daginn las ég „í einum spreng“ tvær bækur eftir Jón Hjartarson. Önnur þeirra, Fyrir miðjum firði, kom reyndar út fyrir ári síðan en hin, Veislan í norðri, er nýútkomin. Skemmst er frá því að segja að hér er í báðum tilvikum um sannkallaðan yndislestur að ræða.

Fyrir miðjum firði segir frá uppvexti Jóns í Kollafirði á Ströndum um miðja síðustu öld, á nýbýlinu Undralandi, milli tveggja Fjarðarhorna, þess stóra og litla. Bókin bregður upp skýrum svipmyndum af lífi íslensks alþýðufólks, harðri lífsbaráttu þess við erfiðar aðstæður, en einnig leikjum og hugmyndaheimi barnsins, þar sem náttúran, jafnt harðneskjuleg sem undurblíð, er í aðalhlutverki.

Veislan í norðri segir frá þátttöku Jóns í síldarævintýrinu mikla á 7. áratug liðinnar aldar en hann vann hjá Síldarverksmiðjum ríkisins á Raufarhöfn í sex sumur á þroska- og námsárum sínum, frá 1961 til 1966. Frásagnaraðferðin í þessari bók er svipuð og í hinni fyrrnefndu, brugðið er upp svipmyndum af lífinu „í síldinni“, bæði af fólki, starfs- og staðháttum á síldarplönum og í verksmiðjunni, og þorpsbragnum.

Saman eru þessar bækur þroskasaga höfundarins og sýna með skýrum hætti þann grunn sem lífsskoðun og viðhorf hans byggir á æ síðan.

Jón Hjartarson er ritfær í besta lagi. Texti hans er á fallegu íslensku máli, skýr og skorinorður og laus við allt prjál og málalengingar, svolítið í anda Íslendingasagnanna sem hann drakk í sig í æsku. Textinn líður þó vel fram og er afar læsilegur – þetta eru engar skýrslufærslur – lifandi og skemmtilegur stíll sem fellur einstaklega vel að efninu svo lesandinn er alltaf með á nótunum. Ekki er farið í grafgötur með neitt, og lýsingarnar svo myndrænar að efnið stendur ljóslifandi fyrir hugskotssjónum.

Stíllinn er líka afar einlægur, manni fer ósjálfrátt að þykja vænt um þennan pilt. Því veldur ekki síst það að sá sem heldur um penna er mannvinur – allar lýsingar á fólki eru umvafðar virðingu og skilningi á aðstæðum þess og mannlegum breyskleika, höfundurinn fylgir samferðamönnum sínum við hverjar aðstæður í blíðu og stríðu, og fellur aldrei í þá algengu gryfju að setjast í dómarasæti yfir þeim sem kanna að hafa orðið hált á lífssvellinu.

Eitt megineinkennið á báðum þessum bókum er sterk félagsleg vitund höfundarins. Hann horfir til baka, fullorðinn maður, metur þaðan stöðu fólks og samfélags á barns- og unglingsárum sínum og rýnir í atburði frá félagslegum sjónarhóli. Að því leyti eru bækurnar báðar greinandi og í sjálfu sér hápólitískar. En það kemur síður en svo að sök, hvergi örlar á innrætingu eða pólitískri rétthugsun: þetta eru ekki pólitísk boðunarrit, heldur svipmyndir úr þroskasögu, annars vegar einstaklings og hinsvegar lýðveldis, sem bæði eru að stíga sín fyrstu skref á langri vegferð.

Þetta eru höfuðkostir beggja bókanna; hin skarpa, öfgalausa samfélagsgreining, lifandi og myndrænn stíll og síðast en ekki síst mannúðin og virðingin sem skín úr hverju orði.

Okkur sem þekkjum Jón Hjartarson kemur það ekki á óvart.

Með haustskipi á fjárhagslegan Brimarhólm

Birt þann af

Það var rétt fyrstu áratugina eftir að goðaveldinu hafði verið komið á fót á Íslandi sem hægt var að tala um einhverskonar valdajafnvægi í landinu. Fljótlega fóru menn að sölsa undir sig goðorð hægri vinstri og smám saman heilu og hálfu landshlutana. Fyrstu áratugina drápu menn hverjir aðra sem sagt í „friði og spekt“ hér á landi, alveg í anda þeirra félagslegu norma sem þá voru í gildi.

En þegar komið var fram á 12. öld, að ekki sé talað um þá 13. – sjálfa Sturlungaöldina – var valdastéttin, höfðingjarnir, farin að drösla fátækum bændum og friðsömum hundruðum saman með sér yfir fjöll og firnindi út í dauða eða örkuml, frá búum sínum og lífsbjörg, til að fyrirkoma með grjótkasti, ryðjárni eða eldi einhverju fólki í öðrum landshlutum, langflestu alsaklausu, í stjórnlausri valdagræðgi sinni. Skipti þá engu hver fyrir varð.

Þetta voru athafnamenn þeirra tíma og sýnist eðli þeirra og innræti lítið hafa breyst – eiginleg mannvíg hafa að vísu lagst af að mestu með „nútímalegri“ siðferðisgildum og félagslegum normum, en óeiginleg aukist að sama skapi.

Eins og öllum er kunnugt leiddi græðgi íslenskra athafnamanna til valdatöku Noregskonungs á Íslandi á síðari hluta 13. aldar, enda kunnu Íslendingar ekki fótum sínum forráð, þeir sáust ekki fyrir og voru ófærir um að búa hjálparlausir í eigin landi. Valdastéttin var þá, eins og nú, algerlega stjórnlaus í græðgi sinni og siðblindu. Er það nokkuð kunnuglegt nútímamönnum?

Næst dregur til tíðinda hér á landi við siðaskiptin um miðja 16. öld. Þá hefur Danakóngur tekið við af þeim norska og sér leik á borði, eins og konungsvaldið víðast um norðan- og vestanverða Evrópu, að efla völd sín með því að yfirtaka eignir og auð kirkjunnar.

Þeirri söguskoðun hefur verið haldið á lofti æ síðan að Danir hafi verið hinir verstu óþokkar, hafi kúgað Íslendinga öldum saman og nánast murkað úr þjóðinni lífið á tímabili. Auðvitað má tilfæra dæmi um skepnuskap einhverra danskra kaupmanna gagnvart „viðskiptavinum“ sínum úr hópi íslenskra alþýðumanna – og engin ástæða til að fegra þá sögu.

Hins vegar vita það líka allir sem vita vilja að umfangsmikilli og skipulegri sögufölsun hefur verið beitt allar götur síðan þegar fjallað er um nýlendutímann. Staðreyndin er sú að a.m.k. tvennt annað hafði afdrifaríkari afleiðingar fyrir örlög íslensku þjóðarinnar en dönsk nýlendukúgun.

Í fyrsta lagi náttúruleg óáran. Á 17. og 18. öld snarkólnaði nefnilega í veðri svo allar aðstæður til þess sjálfsþurftarbúskapar til lands og sjávar sem hér var stundaður versnuðu mjög, urðu næstum óbærilegar. Á sama tíma, í kjölfar hungurs og vosbúðar, riðu yfir farsóttir, t.d. stóra-bóla í upphafi 18. aldar sem lagði heilu sveitirnar í gröfina, aðallega yngra, vinnufært fólk en hlífði frekar örvasa gamalmennum. Ofan á þetta bættust náttúruhamfarir, stórkostlegustu náttúruhamfarir á sögulegum tíma, sem eru Skaftáreldar og meðfylgjandi móðuharðindi. Að öllu þessu yfirgengnu tírði varla nokkur logi á örmjóu og veikburða þjóðarskarinu – og minnstu mátti muna að tíran slokknaði fyrir fullt og fast.

Í öðru lagi reyndist íslenska valdastéttin landslýð mun skeinuhættari en danskir yfirboðarar. Heimilislausum örvæntingarlýð var fyrir litlar eða engar sakir smalað, eins og sauðfé til slátrunar, ýmist til brennslu, drekkingar, hýðingar, afhausunar eða um borð í haustskip á Brimarhólm – hvaðan enginn sem inn fór kom út aftur öðruvísi en í láréttri stöðu. Svívirðileg og grimmúðleg meðferð þessarar fámennu íslensku valdaklíku á sárafátækum og bjargarlausum löndum sínum hefur markvisst verið þögguð í gegnum aldirnar – en Dönum kennt um allt saman.

Í stuttu máli hefur ekkert breyst á Íslandi síðan. Tiltölulega fámenn valdaklíka ræður enn og gín hér yfir öllu, og eftir að hafa tryggt einkaafnot sín af helstu auðlindum og gæðum landsins með aðstoð stjórnmálaflokka og valdamikilla stjórnmálamanna sem hún hefur á sínum snærum, virðist henni líka ætla að takast að koma í veg fyrir það með yfirgangi og fjölmiðlaofbeldi að réttkjörin stjórnvöld þori að gera alvöru úr þeim loforðum sínum, sem þau voru kosin út á, að tryggja þjóðinni, eigendum ríkissjóðs, yfirráð og arðinn af eigin auðlindum sem ætti með réttu að leggja grunninn að því velferðarsamfélagi sem við flest viljum búa í.

Íslensku valdaklíkunni hefur tekist að senda lungann úr eigin þjóð, með haustskipi árið 2008, á fjárhagslegan Brimarhólm, í ævilangt skuldafangelsi, og eru helst áhöld um það hvort einhverjum tekst að bjarga börnum sínum og afkomendum frá því að taka við byrðunum þegar þrælavistinni hérna megin grafar lýkur. „Vont er þeirra ranglæti, verra er þeirra réttlæti“.

Það kemur engum á óvart að fulltrúar valdaklíkunnar skuli berjast fyrir eigin völdum, og beita til þess öllum meðulum. En það er sorglegt að enn skuli finnast fólk – jafnvel ungt, menntað fólk – sem finnst sér það skyldast að taka upp hanskann fyrir þennan ömurlega málstað, heldur jafnvel bláeygt að með því sé það að verja „frelsi einstaklingsins“, eins mikil öfugmæli og það nú eru. Frelsi einstaklingsins er að finna einhvers staðar allt annars staðar en í stjórnmálaflokkum sem eru fyrst og fremst hagsmunasamtök íslenskrar valdaklíku. Það væri t.d. miklu nær að leita að því í eigin huga.

Og enn sorglegra er að þeir sem sjálfir telja sig jafnaðarmenn skuli ætla að láta kúga sig til að gefast upp á verkefni sínu, að skapa hér réttlátara samfélag, og hreyfa hvorki legg né lið til að aflétta drápsklyfjunum af fólki.

Að ekki sé talað um þá sem engin leið er að hafa neitt samstarf við, en þykjast standa lengst til vinstri í stjórnmálum, og uppblásnir af gamalli, misskilinni hugsjónabaráttu syngja Internationalinn, „Alþjóðasöng verkalýðsins“, sem mun, samkvæmt textanum, „tengja strönd við strönd“. Ekkert er fjær þessum íslensku vinstrimönnum, þó þeir syngi það fullum hálsi á tyllidögum, en að tengja strönd við strönd. Þeir munu halda áfram að „sá í akur óvinar síns“ um ókomna tíð, þar til gamla valdaklíkan er aftur komin á „sinn stað“, og una svo til eilífðar undir hennar kúgun, í fullkominni einangrun frá öðrum ströndum.

„Guð blessi Ísland“.

 

Viltu kaupa skeinipappír?

Birt þann af

Fram kemur á Smugunni að Ragna Ingólfsdóttir, fremsta badmintonkona Íslands um árabil og afrekskona á heimsvísu, lepji dauðann úr skel. Hún á varla fyrir almennilegum mat, en allir vita að þeir sem stunda íþróttir, hvað þá afreksíþróttamenn, þurfa á því að halda að borða góða og næringarríka fæðu reglubundið, en ekki með höppum og glöppum.

Ragna undirbýr sig nú fyrir Ólympíuleikana í London á næsta ári, og vegna þess að hún á bjargálna og öfluga fjölskyldu sem stendur við bakið á henni, sér hún fram á það að lifa af fram yfir ÓL. Hún hefur hinsvegar fórnað bæði lifibrauði og lífeyrisréttindum árum saman til þess að geta látið drauma sína rætast.

Saga Rögnu er ekkert einsdæmi. Þetta er saga  íslenskra íþróttamanna í gegnum árin. Hópur af efnilegum afreksmönnum hefur ákveðið að ganga ekki þennan píslarveg og hætt. Svo má líka spyrja sig hvort þátttaka í afreksíþróttum sé háð tískusveiflum. Hver er t.d. staðan hjá Helgu Margréti Þorsteinsdóttur, sem undirbýr sig líka fyrir ÓL í London? Er hún í sömu sporum og Ragna? Eða eru frjálsíþróttir meira í tísku en hnit og því auðveldara fyrir hana að safna styrkjum frá fyrirtækjum? Gaman væri að vita þetta. Viljum við að það sé fyrst og fremst háð tískusveiflum og stundarvinsældum íþróttagreina hvaða íþróttamenn fái tækifærin? Fleiri afreksmenn í einstaklingsgreinum undirbúa sig fyrir ÓL, t.d. Kári Steinn Karlsson, sem hefur tryggt sér þátttökurétt í maraþonhlaupi, og hver er staða Sundsambandsins, sem ávallt á sína fulltrúa í keppnislaugum Ólympíuleikanna?

Þekkt er að körfuboltasambandið LAGÐI NIÐUR LANDSLIÐ SÍN Í NOKKUR ÁR vegna fjárskorts og skulda sem safnast höfðu upp smám saman hjá sambandinu vegna þátttöku í alþjóðakeppnum. Stjórnendur KKÍ eiga heiður skilinn fyrir að sýna þessa ábyrgð, því áframhaldandi rekstur landsliðanna hefði keyrt sambandið í þrot, og íþróttina í kjölfarið. Mér er til efs að ríkisvaldið hefði eftir á hlaupið með sama hætti undir bagga með KKÍ og  margoft hefur verið gert gagnvart t.d. HSÍ. Með þessu er ég ekki að segja að HSÍ sé ofhaldið af sínu, heldur að benda á misréttið og stefnuleysið sem íþróttahreyfingin hefur árum saman þurft að búa við. Þetta herfilega misrétti grundvallast á því að ALLT OF LÍTIÐ ER TIL SKIPTANNA.

En þessi saga af KKÍ er hörmungarsaga og til háborinnar skammar, jafnframt því að vera dæmisaga um lofsverða framgöngu formanns og stjórnar sambandsins. Hvers eiga afreksmenn í þessari íþróttagrein að gjalda?

Nú um þessar mundir tekur kennalandsliðið í handbolta Í FYRSTA SKIPTI þátt í lokakeppni heimsmeistaramóts. Þessi frábæri tímamótaárangur í íslenskri íþróttasögu vekur verðskuldaða athygli, enda standa stelpurnar sig með mikilli prýði. Vakin hefur verið athygli á þeim himinhrópandi aðstöðumun sem þær þurfa að búa við, samanborið við aðra þátttakendur á mótinu. Þó við gerðum ekki kröfur um að íslenska liðið byggi við sambærilegar aðstæður fjárhagslega og hinir moldríku frændur okkar í Noregi geta boðið upp á, sjá allir að hér er ekki keppt á jafnræðisgrundvelli, heldur víðsfjarri því.

Eina sérsambandið innan ÍSÍ sem er sæmilega bjargálna er KSÍ. Það kemur til vegna himinhárra (í íslensku samhengi) peningagreiðslna frá útlöndum. Íslensku  landsliðsmennirnir í knattspyrnu karla, flestir atvinnumenn sem vaða í peningum, fá um leið langhæstu félagslegu styrkina til að keppa fyrir hönd þjóðarinnar. Er ekki eitthvað öfugsnúið við það?

Nú geta auðvitað einhverjir sagt að þessi píslarganga sé bara val Rögnu, og annarra í hennar sporum. Hún geti sjálfri sér um kennt að vera að streða í þessu. Með hvaða rétti ætti líka að „seilast ofan í vasa skattborgaranna“, eins og það heitir hjá íhaldinu, sem kvartar hæst yfir því að lagðir séu á skattar, til að einhverjir geti verið að leika sér í allskyns ónytjuhoppi?

Þessu er ég algerlega ósammála. Fyrir mína parta má gjarnan leggja á sérstakan aukaskatt sem rynni til íþróttahreyfingarinnar, þannig að sérsamböndin gætu áhyggjulaus bæði haldið úti lágmarksstarfsemi og styrkt afreksmenn sína til að keppa á alþjóðavettvangi – án þess þeir þyrftu að safna sjálfir fyrir flugi og hótelgistingu með skeinipappírssölu, en borga kostnaðinn ella úr eigin vasa.

Það sem er bannað

Birt þann af

Sigríður Jónsdóttir. Kanill – ævintýri og örfá ljóð um kynlíf. Sæmundur, 2011.

Skáldið í Arnarholti, Sigríður Jónsdóttir, hefur gefið út nýja bók. Eins og titill bókarinnar gefur til kynna fetar höfundurinn fáfarnar slóðir, sem hafa lengst af legið um bannsvæði – að heimkynnum klámvísna og grótesks gamans.

Ljóðmælandi er kona, skáldið sjálft, sem talar við lesanda í fyrstu persónu og af hjartans einlægni, hefur gott vald á móðurmálinu og næmt auga fyrir frumlegu og skemmtilegu myndmáli. Sjónarhornið er oft af bæjarhólnum í sveitinni heima, þar sem við blasa kýr og kindur, eða „hryssan rauða“. Meginstefin í þessari persónulegu bók Sigríðar speglast í tilvitnuðum inngangsorðum:

Samviskuna
beislaði ég
lagði á girndina
þunga hlekki

Skilaboð til stúlkna eru þau, segir skáldið, að karlmenn vilji hreinar meyjar, hlédrægar og feimnar. Hún sjálf tamdist hinsvegar illa, varð því bæði kjaftsár af beisli og haftsár af hlekkjum, sem eru „fordómar og heimska“. Þó fjötrarnir væru „sniðnir af umhyggju og saumaðir af ást“, pössuðu þeir illa, enda sniðið „tekið eftir klæðum góðu stúlkunnar“. Og „skírlífisbrækurnar runnu niður lærin“ því konan er bæði „kjaftfor og framhleypin“ og hana „langar að sofa hjá“.

Það er sterkur broddur í ljóðum Sigríðar. Börn eru alin á kvenfyrirlitningu, blandaðri jafnt móðurmjólkinni sem út á skyrið, og ef „annað vex þar / sem óhætt er að skammast sín fyrir / ert þú örugglega stelpa“ sem síðar meir þarf að lifa við það viðhorf að „fyrirlitlegri snift er ekki til / en sú sem gerir hitt, sjálfri sér til skemmtunar“.

Segja má að aðallega sé barist á tvennum vígstöðvum í bókinni. Annars vegar ráðist gegn bókhefðum fyrri tíðar; fyrst eru leidd fram á sviðið pörin Indriði á Hóli og Sigríður í Tungu, og Dimmalimm og (svanurinn) Pétur, sem öll fjögur eru alveg vita náttúrulaus. Skáldið sviptir síðan hulunni af raunveruleikanum, því sem leynist að baki orðunum en bannað er segja frá, í ævintýrinu um Þorstein karlsson og Ingibjörgu kóngsdóttur. Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er það flokkað með „kímilegum ævintýrum“. Höfundur spinnur áfram, þar sem texta ævintýrisins sleppir, og lýsir girndinni sem ólgar undir þungum hlekkjum hefðarinnar: Þegar kóngur sleikir rassinn á Þorsteini vaknar með honum á ný „svipaður skjálfti og þegar hann áður fyrr fylgdist með stráknum úr kotinu hlaupa og ærslast með Imbu í garðinum heima“. Drottningin reynist líka, þegar til kemur, hafa eðlilega kynhvöt og nýtur þess til fullnustu þegar Þorsteinn „renndi sér inn í hana“ og það sama gildir um Ingibjörgu: „Þegar til kom hafði hún rúm fyrir hann allan og hún naut hans og hann naut hennar…“.

Hinsvegar leggur Sigríður til atlögu við helgi hjónaherbergisins, og eigin fordóma, og lætur eins og hún viti ekki „hvað það er bannað“ að lýsa á bók sjálfsfróun, en játar að fyrir framan spegil yrði hún meira að segja svo „klúr“ að hún gæti ekki horft framan í sjálfa sig, „aðeins á allt hitt“. Skáldið hikar heldur ekki við, fyrir framan lesandann, að fara „rennvotum fingrum um pjásuna“ og skoða í speglinum á sér klofið. Til að leggja í þetta þarf hún þó að fara í huganum á hótel í útlöndum. Blygðunarlaus lætur hún líka lesanda fylgjast með því hvernig elskugi hennar smyr kremi „á kónginn á sér“ og penslar skaut hennar „með limkollinum“.

Yrkisefnið, og ekki síst orðavalið, veldur því að varla verður lesið upp úr Kanil Sigríðar Jónsdóttur í komandi jólaboðum eða fínni fermingarveislum þegar líður fram á vorið. Líklegra er að hvíslað verði um efnið í fatahengjum eða bak við luktar dyr. Svo lítið hefur í raun breyst frá tímum Jóns Thoroddsens, og þegar allt kemur til alls er höfundurinn sjálfur ekki jafn óþekkur og gefið er í skyn – í bókinni stígur fram góða stúlkan, eins manns kona, sem nýtur kynlífs aðeins með elskhuga sínum, sem hún treystir af því hún þekkir hann út og inn og hann þekkir hana „betur en sig“. Að því leyti er hin framhleypna, „fyrirlitlega snift“ víðsfjarri í þessari bók.

(Umsögnin birtist í Sunnlenska fréttablaðinu 24. nóvember 2011).

„Hvaða fokking rugl er þetta?“

Birt þann af

„Með skóla án aðgreiningar er átt við grunnskóla í heimabyggð eða nærumhverfi nemenda þar sem komið er til móts við náms- og félagslegar þarfir hvers og eins með manngildi, lýðræði og félagslegt réttlæti að leiðarljósi. Gengið er út frá því að allir fái jöfn eða jafngild tækifæri til náms og að námið sé á forsendum hvers einstaklings. Þar ríkir ákveðið viðhorf sem einkennist af virðingu fyrir rétti allra nemenda til þátttöku í námssamfélagi heimaskóla óháð atgervi þeirra eða stöðu“, segir í Skýrslu mennta- og menningarmálaráðherra um stöðu skólamála samkvæmt beiðni, sem tekin var til umfjöllunar í síðasta pistli.

Sálgæsla og kennslufræðileg úrvinnsla – forvarnir og heilbrigði

Í skýrslunni segir einnig að unnið hafi „verið að því að fylgja eftir áherslum í nýjum lögum á réttindi, öryggi og velferð nemenda“ og að reynt hafi á „ýmis ákvæði laga og reglugerða varðandi þjónustu við nemendur og ráðuneytið úrskurðað í kærumálum þar að lútandi. Einnig hefur verið unnið að áætlunum um heilsueflandi skóla og aðgerðum gegn einelti“.

Ennfremur kemur fram að ýmsar rannsóknir bendi til þess „að efla þurfi fagmennsku í mörgum skólum til að takast á við ólíkar námsþarfir eða byggja upp gott námssamfélag meðal ólíkra nemenda“ og mikilvægt sé „að kennarar geti sótt sér aðstoð til að vinna kennslufræðilega úr greiningum nemenda sinna“.

Þó þessi tilvitnun í skýrsluna sé tekin úr umfjöllun um grunnskólana, er morgunljóst að þetta á ekki síður við um framhaldsskólana, en þeim ber ekki lögum samkvæmt, segir þar, að bjóða upp á „sérhæfða sálfræðiþjónustu fyrir nemendur en benda skal á hlutverk náms- og starfsráðgjafa í þessu samhengi“.

Til viðbótar við sálgæsluna og kennslufræðilega úrvinnslu úr greiningum nemenda bætist hópefli, frístundastarf og heilsurækt í víðasta skilningi, eitthvað sem kallað er HoFF og vísar til heilsu og forvarna í framhaldsskólum, en markmiðið með því er „meðal annars að stuðla að bættri almennri líðan og heilsu meðal nemenda, efla forvarnir og hvetja nemendur til að bera ábyrgð á eigin heilsu og stuðla að heilbrigðum og sjálfbærum lífsháttum“. Til að ná þessum markmiðum „verður unnið ötullega að fíkniefna- og áfengisforvörnum, aukinni hreyfingu og betri næringu auk þess sem að í nýjum samningi er aukin áhersla á að efla kynheilbrigði og geðrækt meðal ungs fólks“. Í flestum, ef ekki öllum, framhaldssskólum hefur í þessu skyni Landlæknir mætt á svæðið og bæði flaggað í heila stöng og skrúfað upp platta með áletruninni: Heilsueflandi framhaldsskóli.

Allt það sem hér hefur verið tekið upp úr skýrslu menntamálaráðherra um stöðu skólamála, styður með óyggjandi hætti það sem fram hefur komið í undanfarandi pistlum mínum, m.a. að kennarar eru að verða fyrst og fremst meðferðarfulltrúar á mörgum sviðum, og námsráðgjafarnir sérhæfðir þerapistar.

Ný öld – nýir kennsluhættir – „Hættum þessu fokking rugli“

„Til þess að ná fram markmiðum nýrra laga og námskráa er mikilvægt að kennsluhættir styðji við nýjar áherslur og að komið sé til móts við ólíkar námsþarfir nemenda“. Ýmsir skólar, segir að auki í skýrslunni, hafa „tekið kennsluhætti til gagngerrar endurskoðunar“.

Í þessu samhengi er ágætt að benda á skrif Ásgríms Hermannssonar, ármanns MS, á heimasíðu skólafélagsins í haust, sem vöktu athygli. Hann segir meðal annars:

Ég þori að fullyrða það að kynslóðin mín er ekki komin í skóla til þess að sitja við bækur og skrifa með blýanti, við höfum tölvur til að skrifa á og internetið sem veitir aðgang að milljónum greina, skemmtiefni, heimildarþátta, heimildarmynda, facebook, twitter, youtube og svo mætti lengi telja […] Við erum zapping kynslóðin, kynslóðin sem er það ofhlaðin aðgengi að upplýsingum að við erum nánast hætt að fylgjast með einhverju einu því að það er alltaf eitthvað annað í boði líka, einhver hlekkur til að klikka á, ný frétt ámbl.is, nýr status á facebook, ný mynd hjá félaga okkar, this video is recomended for you, like á þetta allt á meðan við erum með sjónvarpsþátt í gangi og að sms-a vin okkar […] Hættum þessu fokking rugli og förum að einbeita okkur að því að breyta kerfinu í staðinn fyrir að breyta öllum nemunum. Við lesum ekki kennslubækur, meðaltalið af bókum sem krakkar á mínum aldri lesa er svona um 3 bækur á ári, hættið að böggast í okkur að við séum ekki eins og þið, börnin okkar munu ekki heldur vera það […] Förum að undirbúa okkur fyrir lífið á 21.öldinni en ekki lífið á 19.öldinni sem var þannig að ef þú fórst í skóla fékkstu vinnu, núna getur þú farið í tvöfaldan master og ekki einu sinni fengið vinnu. Gallinn er sá að við erum of menntuð í hlutum sem skipta ekki máli, ég þarf ekki að vita muninn á súru og basísku bergi, ef ég þarf þess einhverntímann þá mun ég googla það… (Sjá grein Ásgríms á: http://belja.is/frettir/id/185/hvernig_skolinn_drap_metnadinn_minn)

Á samstarfsnefndarfundi mennta- og menningarmálaráðuneytis og skólameistara, á Selfossi 25.-26. október 2011, kynnti Guðbjörg Aðalbergsdóttir, skólameistari Framhaldsskólans í Mosfellsbæ, nokkur meginatriði úr bókinni 21ST CENTURY SKILLS – Learning for life in our times, eftir þá Bernie Trilling og Charles Fadel.

Samkvæmt þeim Trilling og Fadel þurfum við nýtt skólakerfi þar sem nám er einstaklingsmiðað og áhugavert, byggt á samvinnu með virkum samskiptum, sköpun og nýsköpun. Þessar nauðsynlegu breytingar á skólakerfinu, helgast af tækni- og samskiptabreytingum undanfarinna áratuga (tölvur, símar, internet, gagnvirk tækni o.s.frv.), aukinni samkeppni og hnattvæðingu sem hefur leitt til þess að unga fólkið í upphafi 21. aldar gerir aðrar kröfur, aflar sér þekkingar og lærir öðruvísi en við sem eldri erum. Það gúgglar en fer ekki á bókasafnið eða flettir upp í orðabók. Unga kynslóðin á okkar tímum er fyrsta kynslóðin sem býr við alla þessa tækni frá fæðingu.

Bandarísku gúrúarnir telja að áfram þurfi að leggja áherslu á grunngreinarnar lestur, skrift og stærðfræði í skólakerfinu en efla þurfi þætti eins og skapandi og gagnrýna hugsun, samvinnu og samskiptafærni, tölvu-, upplýsinga- og fjölmiðlalæsi, sveigjanleika og aðlögunarhæfni, frumkvæði og sjálfstæði, félagsfærni, ábyrgð og forystuhæfileika. Til að þetta takist þurfi að breyta aðferðunum, kenna á nýjan hátt. Stærsta áskorunin felist líklega í því að viðurkenna að ekki sé nauðsynlegt að kenna nemendum ákveðnar grundvallarreglur í efninu áður en þeir geti farið að vinna með það og kafa dýpra. Nútíma nemendur muni einfaldlega ná sér í nauðsynlegar upplýsingar jafnóðum og þeir þurfi á þeim að halda til að leysa ákveðin verkefni. „Innlögn“ kennarans í upphafi, áður en hann hleypir þeim af stað í verkefnavinnuna, er sem sagt óþörf, segja þeir Trilling og Fadel.

Eins og vera ber með bandaríska bókarhöfunda setja þeir alla hluti fram á myndrænan hátt, í töflum og skífum ýmiskonar, m.a. til að lýsa þessum nauðsynlegu breytingum. Stefna beri að því að skólakerfið færist frá því að vera kennaramiðað til þess að verða námsmiðað, frá beinni kennslu í gagnvirk samskipti, frá þekkingu til hæfni, innihaldi til ferlis, frá staðreyndum og lögmálum í spurningar og úrlausnarefni, úr bókinni á vefinn, frá námskrám í verkefni og svo framvegis (sjá nánar: 21ST CENTURY SKILLS, bls. 38).

Augljós samhljómur er milli atriða í grein Ásgríms og bók þeirra Trilling og Fadel: Jarðfræðikennarinn þarf ekkert að halda lærðan fyrirlestur um súrt og basískt berg áður en nemendur hella sér í verkefnavinnuna. Þeir fletta þessu bara upp á Netinu þegar og ef kemur að því í verkefnavinnunni að skilningur á þessu er nauðsynlegur.

Eru þetta allt ný vísindi? – Hefur ekkert breyst síðan á 19. öld?

Ekki þekki ég til í öllum framhaldsskólum en þar sem ég þekki til hafa orðið gríðarlegar breytingar á undanförnum tveimur áratugum, „í takt við nýja tíma og nýja tækni“. Framhaldsskólarnir voru tölvu- og Netvæddir með gríðarlegum kostnaði. Nýja tæknin var innleidd og nemendum boðið upp á gjörbreyttar áherslur. Það sem núna þykir nýjast og fínast, og er kallað „verkefnamiðað nám“, hefur verið stundað með nýjustu tækni, að minnsta kosti meðfram hefðbundnari kennslu, um langt árabil. Hvaða framhaldsskólakennari kannast ekki líka við „dreifnám“ og „fjarnám“?

Það sem skólarnir hinsvegar eru sjálfsagt hvað tregastir til að gera er að varpa fyrir róða eyktaskipaninni og mætingaskyldunni. „Kennslustundin“ lifir góðu lífi og stjórnar víðast skólastarfinu, ásamt blessaðri mætingaskyldunni og þunglamalegu kerfinu í kringum hana. Hvaða „fokking rugl“ er þetta? gæti einhver sagt. Hvers vegna er öllu þessu ekki kastað út í hafsauga og nemendum gefnar frjálsar hendur um að leita sér menntunar í því sem þeim þykir áhugaverðast og skemmtilegast, þegar og með þeim hætti sem hentar hverjum og einum? Spyr sá sem ekki veit. „Kennum minna, lærum meira“, segja þeir víst í Singapore og hafa náð árangri.

Kjarni málsins

Nú komum við samt að kjarna málsins. Þeir nemendur sem ætla sér að læra eitthvað, þeir gera það. Skiptir þá engu hvort þeim er boðið upp á rannsóknamiðað nám með nýjustu tækni á Netinu, eða „krítina og kjaftinn“ eins og Harpa frænka mín orðaði það í grein í Skímu, eða einhverju öðru menntamálatímariti, fyrir nokkrum árum. Það er ekki námsefnið, ekki kennsluaðferðirnar og ekki tæknin sem ræður hér úrslitum. Sumir nemendur sigla áreynslulaust í gegnum skólakerfið. Aðrir leggja á sig ómælt erfiði, yfirvinna lesblindu og aðrar hamlanir, til þess að ná settu marki. Og þeir sem áður sváfu í tímum halda áfram að gera það, nema þeir rumski kannski til leika sér í tölvunni, í stað þess að nýta hana til þekkingarleitar og verkefnalausna, þó þeir hafi frjálsar hendur um að finna á Netinu, þegar þeir eru í stuði til þess, eitthvað sem þeim þykir skemmtilegt eða áhugavert.

Vandi íslenska framhaldsskólakerfisins snýr að þessum nemendum – nemendum sem vilja ekki leggja á sig það „erfiði“ sem menntun kostar. Þá skiptir ekki máli hversu nútímalegir, tæknilegir og skemmtilegir kennarar verða. Nemendur munu einungis menntast fyrir eigið frumkvæði, nú sem endranær. Það er endalaust hægt að flýja vandann með því að búa til nýjar brautir, nýjar kennsluaðferðir og nýjar tæknilausnir í skólunum, en það mun ekki leysa þennan vanda.

Þetta er svipað og að vekja unglinginn fimm sinnum af því hann á svo erfitt með að vakna, taka svo nýeldaðan hafragrautinn af borðum af því hann langar ekki í hann, bera fram í staðinn seríos, kókapuffs og endalausa fjölbreytni af mismunandi tegundum fuglafóðurs, en setja að lokum kók og snúð í poka til að taka með af því „hann hefur enga lyst núna“. Keyra unglinginn svo í skólann af því það er svo kalt úti og hann er svo þreyttur, en tína áður skólabækurnar fyrir hann í töskuna með rándýrri tölvunni.

Allir sjá að lengi getur mamma bætt þjónustuna við þennan ungling, verið bæði fjölbreyttari og sveigjanlegri gagnvart „þörfum, óskum og áhugasviði“ hans, afsakað sig innilegar og verið fljótari að ná í eitthvað annað þegar hann bregst við hafragraut með því að segja við hana: „Hvaða fokking rugl er þetta?“

En heldur einhver að það muni leiða til þess að viðkomandi fari fyrir vikið að vakna sjálfur, klæða sig og finna sér eitthvað að borða – hvað þá að hann hlaupi í skólann fullur áhuga, með þaullesnar skólabækurnar?

 

Af „Skýrslu um stöðu skólamála samkvæmt beiðni“

Birt þann af

„Veittir hafa verið styrkir til allra framhaldsskóla til mótunar nýrrar aðalnámskrár. Sérstök áhersla hefur verið lögð á mótun styttri námsbrauta til framhaldsskólaprófs. Áhersla hefur verið lögð á eflingu starfsmenntunar. Starfsgreinanefnd vinnur nú að stefnumótun um starfsmenntun, ráðuneytið tekur þátt í verkefni á vegum OECD um starfsmenntun“, segir í Skýrslu mennta- og menningarmálaráðherra um stöðu skólamála samkvæmt beiðni, sem lögð var fyrir Alþingi á 139. löggjafarþingi 2010-2011.

Meiri fjölbreytni og meiri sveigjanleiki

Til að vinna að þessu voru árið 2010 skipuð 12 starfsgreinaráð til að fjalla um starfsmenntun hvert á sínu sviði atvinnulífsins og yfir þeim starfsgreinanefnd, til að stuðla að samhæfingu í störfum þeirra, og til að vera ráðgefandi um mótun starfsmenntastefnu. Fulltrúar ólíkra listgreina hafa unnið sambærilega vinnu fyrir listmenntun. Í ágúst 2010 var auglýst eftir umsóknum um styrki til vinnustaðakennslu starfsnámsnemenda á framhaldsskólastigi í fyrirtækjum og stofnunum. Í apríl 2011 tilkynnti ríkisstjórnin um 150 milljóna króna framlag á ári 2012-2014 í vinnustaðanámssjóð. Unnið er að gerð frumvarps um sjóð til að efla vinnustaðanám og í fyrrnefndri skýrslu kemur fram að unnið er að úttekt á íslensku starfsmenntakerfi, í samstarfi við OECD, og greiningu og mati á menntunarþörfum íslensks atvinnulífs andspænis þeirri starfsmenntun sem í boði er, í samstarfi við þrónuarmiðstöð starfsmenntunar í Evrópu.

Í nýju aðalnámskránni fyrir framhaldsskóla (maí, 2011) er opnað á leiðir til breytinga á skólastarfi sem eiga að stuðla að því að minnka brottfall nemenda. Þar er sérstök áhersla lögð á skapandi og gagnrýna hugsun í skólakerfinu, bæði í gegnum aukið list- og verknám en ekki síður með aukinni áherslu á skapandi nálgun innan hefðbundinna námsgreina, en þetta hvort tveggja er talið „ýta fremur undir námsáhuga og ánægju af námi“, samkvæmt tilvitnaðri skýrslu. Einnig er áhersla lögð á sveigjanleika í námsframboði og við skipulag náms, m.a. með því að taka upp nýtt einingamatskerfi sem byggir á vinnuframlagi nemenda (jafnt í skólum sem á vinnumarkaði) í stað kennslustundafjölda.

Í skólasamningum, sem ráðuneytið vinnur að um þessar mundir að gera við skólana, hefur megináhersla verið lögð á það, segir í skýrslunni, að finna „fjölbreyttar leiðir til að taka á móti nemendum, einkum þeim sem verr standa námslega eða félagslega með því móti að þeir fái ögrandi viðfangsefni við hæfi þannig að sjálfsmynd þeirra styrkist og menntunarlöngun vakni“.

Allt er þetta gott og blessað, fallegt og yndislegt, og til vitnis um það, sem ég hef rakið í undanfarandi pistlum, að megináherslan í þróun menntastefnu og framhaldsskólakerfisins hér á landi undanfarna áratugi hefur verið á fjölbreytileika og sveigjanleika til að koma betur til móts við ólíkar þarfir sístækkandi og fjölbreytilegri nemendahóps. Þetta hafa líka verið meginstefin í úrræðum yfirvalda til að sporna við landlægu brottfallinu. Engin breyting er enn sjáanleg á þessari stefnu.

Dýrir og ódýrir nemendur – endurtekið efni

Fleira forvitnilegt er að finna í ráðherraskýrslunni um stöðu menntamála. Til dæmis að heildarútgjöld hins opinbera til menntunar á framhaldsskólastigi 2008-2010 drógust saman um 11,2%, úr rúmum 22 milljörðum 2008 í ríflega 19,5 milljarða 2010 (reiknað á verðlagi ársins 2010). Einnig kemur fram að meðalkostnaðurinn á ári við að mjaka einum nemanda til stúdentsprófs er 733.000 krónur, eða 2.932.000 krónur á meðaljóninn, sem útskrifast á fjórum árum. „Ódýrasti“ ársneminn kostar rúmar 500 þúsund en sá „dýrasti“ tæplega eina og hálfa milljón. Dýr myndi Hafliði allur! Munurinn skýrist af hlutfalli bók- og verknáms, nemendafjölda, fjölbreytileika námsframboðs og fleiri slíkum þáttum. Skóli á höfuðborgarsvæðinu sem er tiltölulega stór, býður eingöngu upp á bóknám og einhæft námsframboð í bekkjakerfi, framleiðir ódýrustu stúdentana. Þetta er þó ekki alveg svona einfalt því nemandi í 10. bekk grunnskóla sem tekur framhaldsskólaáfanga í vali en fer svo í hefðbundinn menntaskóla (bekkjakerfisskóla) næsta haust á eftir, þarf að endurtaka áfangann þegar þangað er komið. Allir í fyrsta bekk eru nefnilega á sömu blaðsíðunni, í sömu bókinni, í sömu stofunni hjá sama kennaranum og enginn sveigjanleiki til þess að hluti nemendanna í bekknum sé að gera eitthvað annað en hinir. Það er því tvígreitt fyrir þetta nám, einu sinni í grunnskólanum og aftur í framhaldsskólanum. Þetta gildir um 42% nemenda sem nýtir sér þennan kost, væntanlega í þeim tilgangi að flýta för sinni gegnum framhaldsskólastigið! Flestir þeirra eru á Reykjavíkursvæðinu.

Ekki hafa verið gerðar fullnægjandi rannsóknir á Íslandi til að meta kostnaðinn af brottfalli og spóli í skólakerfinu. Það segir sig hins vegar sjálft að það er dýrt að kenna nemendum sama námsefnið oft – því dýrara því fleiri nemendur sem falla því oftar. Erlendar rannsóknir benda til þess að einkunnir á grunnskólaprófi hafi mest forspárgildi um námsgengi í framhaldsskóla (segir það sig ekki sjálft?). Því lægri einkunnir, því meiri líkur á brottfalli og spóli, sem hefur mikinn kostnað í för með sér. Þeir sem ekki útskrifast úr framhaldsskóla eru svo líklegri til að þiggja velferðarþjónustu og bætur, hafa lægri ævitekjur og eru meira að segja líklegri efni í afbrotamenn. Sennilega á þetta við á Íslandi líka, jafnvel þó við séum óneitanlega öðrum þjóðum fremri, og alveg frábær ef út í það er farið!

Stytting náms til stúdentsprófs – Til hvers? 

Stefnt er að því fullum fetum að stytta námstíma til stúdentsprófs um eitt ár og þegar hafa nokkrir skólar skipulagt námið með það í huga: Menntaskólinn í Borgarnesi, Kvennaskólinn í Reykjavík, Framhaldsskólinn í Mosfellsbæ, Menntaskólinn á Tröllaskaga og Myndlistaskólinn í Reykjavík, og „reikna má með að framboð þriggja ára náms til stúdentsprófs aukist jafnt og þétt“, segir ráðherra menntamála í skýrslu sinni til Alþingis á síðasta löggjafarþingi. Þetta er bæði talið spara fé og vera hagkvæmt fyrir þjóðfélagið, því nemendur komi ári fyrr út á vinnumarkaðinn og gerist þar umsvifamiklir neytendur og skattgreiðendur.

Stytting náms til stúdentsprófs um eitt ár mun ekki lækka kostnað í réttu hlutfalli við styttingu námstímans (þ.e. 25%). Ýmiskonar kostnaðarauki mun vega þar á móti. Í fyrsta lagi þarf að endurskoða frá grunni kjarasamninga kennara. Í öðru lagi lýkur hluti nemenda nú þegar stúdentsprófi á skemmri tíma en fjórum árum í núverandi kerfi. Í þriðja lagi mun sá hópur nemenda sem þarf lengri tíma en meðalnámstíma sennilega stækka, því styttingunni fylgir meira álag, meiri samþjöppun námsefnis og lengra skólaár, sem skapa mun fleiri nemendum enn meiri erfiðleika en núverandi kerfi gerir. Í fjórða lagi mun þetta síðasttalda kalla á aukna þjónustu við þessa nemendur, með tilheyrandi starfsmannahaldi og kostnaði. Í fimmta lagi er líklegt að styttingin muni kalla á nýtt námsþrep milli framhaldsskóla og háskóla, til að tryggja viðunandi undirbúning nemenda undir sérhæft háskólanám, og búa þar með til glænýjan útgjaldalið í menntakerfinu.

Að öllu þessu samanlögðu væri fróðlegt að sjá fyrirfram í glerkúlunni afleiðingar af styttingu náms til stúdentsprófs.

Námsframvinda – Brottfall 

Skýrsla OECD, Education at glance 2011, mælir brautskráningarhlutfall og námsgengishlutfall. Námsgengishlutfall mælir hve stórt hlutfall þeirra sem innritast hefur lokið prófi eftir tilskilinn tíma og er stundum notað til að mæla brottfall. Af þeim nýnemum sem innrituðust í íslenska framhaldsskóla árið 2002 hafði 45% lokið námi með prófi eftir „eðlilegan“ námstíma, sem er fjögur ár hér á landi. Eftir tvö ár til viðbótar höfðu 13% bæst við, og hlutfall brautskráðra þá komið í 58%. Miðað er við að ef nemanda duga ekki tvö aukaár til að klífa framhaldsskólafjallið (6 ár hér á landi) teljist hann hafa fallið brott úr námi. Út frá þessum mælikvarða var því 42% brottfall úr þessum árgangi. Það tók stráka 6 ár að ná sama námsgengishlutfalli og stelpur náðu á 4 árum, eða 51%. Munur var lítill á verknámi og bóknámi. Eftir fjögur ár hafði 43% bóknámsnemenda lokið prófum en 49% verknámsnemenda og eftir sex ár stóð hlutfallið á jöfnu í 58%.

Í OECD löndum, til samanburðar, var námsgengishlutfallið 68% að meðaltali eftir „eðlilegan“ námstíma (sem þar er víðast 3 ár) en tvö aukanámsár (samtals 5 ára nám) hækka hlutfallið í 81%.

Annað gildir um brautskráningarhlutfallið. Á Íslandi var það 89% til samanburðar við 82% í OECD. Af Norðurlöndunum voru aðeins Noregur (91%) og Finnland (95%) með hærra brautskráningarhlutfall en Ísland.

Munurinn á námsgengishlutfalli og brautskráningarhlutfalli sýnir að í OECD löndunum ljúka nánast allir framhaldsskólanámi með prófum á 5 árum, það er að segja af þeim sem á annað borð innritast í framhaldsskóla. Aðeins 1% innritaðra (munurinn á 81% og 82%) þarf lengri tíma en tvö aukaár til að útskrifast. Það er svo önnur saga að 18% OECD unglinga (82+18=100) virðist ekki hafa farið í skóla eftir að skyldunámi lauk. Hvort þeir einstaklingar fóru að vinna fyrir sér, sjálfum sér og þjóðfélaginu til gagns, eða lögðust upp á velferðarkerfið veit ég ekki.

Á Íslandi lítur þessi mynd allt öðruvísi út. Þar er munurinn á námsgengishlutfalli (58%) og brautskráningarhlutfalli (89%) sláandi. Þetta þýðir, ef ég skil rétt, að 31% þeirra nýnema sem innrituðu sig árið 2002 í íslenska framhaldsskólakerfið var meira en 6 ár að gaufast við að ljúka námi – en lauk því þó á endanum. Einhverjir þessara nemenda hafa hætt í skólanum um tíma (vinna? barneignir? skiptinám? heimsreisur? reiðileysi?), komið svo aftur og lokið prófum. Aðrir hafa unnið mikið með náminu, og tafist fyrir bragðið, og enn aðrir verið í skólanum allan tímann með „andlega fjarvist“ og spólað fyrir vikið aftur og aftur í sömu áföngunum.

Sveigjanleiki eða agaleysi?

Auðvitað er gott og nauðsynlegt að bjóða upp á sveigjanleika í skólakerfinu. Að því hafa Íslendingar einbeitt sér í 40 ár. En er sveigjanleikinn nokkuð kominn út yfir einhver velsæmismörk? Má með sama rétti kalla kerfið agalaust, eins og sveigjanlegt? Eða kannski hvort tveggja?

Ekki má samt gleyma því að hugsanlega skilar sveigjanleikinn (agaleysið?) okkur 7% fleiri einstaklingum úr hverjum árgangi með próf úr framhaldsskóla en gengur og gerist í OECD löndum, þó sá árangur náist að vísu ekki fyrr en eftir dúk og disk. Setja verður þó þann mikilvæga fyrirvara á þetta hlutfall að ekki er til samanburður af þessu tagi nema bara fyrir þennan eina árgang, og því auðvitað ekki hægt að slá fram neinum alhæfingum.

Allt væri svo miklu einfaldara ef allir sem „eiga erindi í“ háskólanám lykju stúdentsprófinu bara refja- og möglunarlaust – og hinir veldu brosandi einhverja af hinum fjölmörgu öðrum námsleiðum sem ráðuneyti, menntunarsérfræðingar, skólafólk og fulltrúar atvinnulífsins hafa streðað við í 40 ár að finna upp, við hæfi hvers og eins að því er talið er, og kæmu svo vel nestaðir út á vinnumarkaðinn í fyllingu tímans.

Nú á enn einn ganginn að kveikja í framhaldsskólanemendum áhuga og ánægju af námi, vekja með þeim menntunarlöngun, eða hvað allt þetta fína nú heitir, með auknum sveigjanleika og fjölbreytileika.

Ég held að það „sé ekki að fara að gerast“. Vandinn á sér dýpri rætur í samfélaginu. Til að glæða áhuga, auka árangur og aga meðal íslenskra nemenda, þarf líklega að byrja á því að skipta um foreldra.

„…kerra, plógur, hestur“.

Birt þann af

Sú ánægjulega þróun hefur orðið hér á landi að 95% unglinga sem ljúka grunnskóla innrita sig beinustu leið í framhaldsskóla. Þetta er ákjósanleg staða fyrir metnaðarfulla þjóð, sem skilur að aukin og góð menntun æskunnar er lykillinn að lífskjörum komandi kynslóða – sjálfur grundvöllurinn að velferð þjóðarinnar um alla framtíð, hvorki meira né minna!

Þessari miklu fjölgun í framhaldsskólakerfinu fylgir samt, vel að merkja, eitt og annað úrlausnarefnið. Ekki er t.d. lengur hægt að bjóða öllum það sama, með sama hætti, á sama hraða. Til að bregðast við þessari breyttu samsetningu nemendahópsins þurfti að gera átak í því að losna við sem mest af fagmenntun og fagvitund úr kennarastéttinni en koma þar fyrir í staðinn menntun á háskólastigi, í einhverju sem kallað er kennslufræði, en það er nýyrði og safnheiti sem menntaelítan bjó til á sínum tíma yfir fjölbreytilegar, aldagamlar aðferðir við barnapössun og uppeldi (gott ef rottur koma ekki eitthvað við sögu) – og kalla má á alþýðumáli heilbrigða skynsemi.

Sú tíð er sem sagt liðin að framhaldsskólakennurum dugi að vera góðir fræðimenn í sinni grein, með þokkalega heilbrigða skynsemi í farteskinu og hæfni í mannlegum samskiptum – nú til dags er fræðimennskan í besta falli gagnslaus eiginleiki, en í versta falli stórkostlegt fótakefli, a.m.k. fyrir kennara sem hefur störf með heilbrigðan faglegan metnað. Slíkum kennara fallast fljótt hendur frammi fyrir stórum hópum af ólæsum nemendum, sem neyta allra bragða til að nota rándýra nútímatæknina, sem skólarnir leggja sig fram um að bjóða upp á, til að leika sér í – eða vafra um á svokölluðum „samskiptasíðum“, sem reyndar, þrátt fyrir nafnið, eru sennilega mestu hindranir á mannleg samskipti sem fundnar hafa verið upp í sögu mannsandans.

Þannig séð er yfir margar kennslustofur framhaldsskólanna að líta eins og þingsalinn við Austurvöll, og minnst var á í síðasta pistli; þeir fáu sem þar eru mættir eru annaðhvort sofandi, að leika sér á Netinu eða að lesa blöðin – sem sagt, eins og vera ber, að gera eitthvað allt annað en þeir ættu að vera að gera (man enn eftir eigin menntaskólaárum).

Kennarastarfið hefur breyst gríðarlega undanfarna áratugi – úr virðulegu embætti menntaskólakennarans, hámenntaðs fræðimanns með æviráðningu samkvæmt skipunarbréfi, vottuðu af ráðherra sjálfum, í kennslufræðing með eitthvert lágmarksstaut í eigin kennslugrein, sem ráðinn er á skrifstofu skólameistara með þriggja mánaða uppsagnarfresti.

Það segir sig auðvitað sjálft að til þess að geta haldið nemendum, t.d. í byrjunaráföngum í móðurmálinu, að mestu í sætunum sínum, eða a.m.k. að ná þeim, sem ekki eru sofandi, niður úr gluggatjöldunum, er einskis vert að hafa magisterspróf í bókmenntum; það er mun líklegra að doktorspróf í málfræði komi að gagni!

Nei, að öllu gamni slepptu, þá dugar fátt betur við slíkar aðstæður en góður kennslufræðingur.

Til þess að sinna nemendum sem best, og hjálpa þeim að hlýða reglunum, eru sett upp í skólunum fjölþætt þjónustu- og stuðningskerfi. Stór hópur fólks hefur af því atvinnu að berjast í regluverkinu, aðallega við að veita nemendum undanþágur. Fátt er ánægjulegra í nútíma skólastarfi en þegar tekst að finna upp góða undanþágu.

Hátt í helmingurinn af framhaldsskólanemendum er með svokallaðar „greiningar“, sem sumar bera illskiljanleg fræðiheiti á erlendum tungum og vísa ýmist til námslegra, félagslegra, andlegra, sálrænna eða líkamlegra einkenna af ólíkum toga. Þetta þurfa kennararnir að glíma við, með kennslufræðina eina að vopni, og að auki er þeim uppálagt að veita námsráðgjöf, leiðbeina nemendum um afkima kerfisins, fylgjast með mætingum fyrir þá, sinna almennu hópefli utan kennslustunda, innleiða lög, semja skólanámskrár, búa til og innleiða sjálfsmats- og gæðakerfi, og svo framvegis og svo framvegis (þú mátt alveg bæta nokkrum o.s.frv. við).

Nútíma framhaldsskólakennari þarf að hafa þekkingu á sviði tómstundafræða, félagsráðgjafar, námsráðgjafar, sérkennslu, sálfræði, geðheilbrigðisvísinda, læknavísinda, margskonar skynrænna hindrana og kennslu nemenda með annað móðurmál, svo eitthvað sé nefnt. Um leið eru hinir eiginlegu námsráðgjafar og sérkennarar farnir að færast nær enn flóknari og sérhæfðari vísindum í sínu starfi, ýmiskonar flóknari terapíu. Sérþekking í eigin kennslugrein er algert aukaatriði í nútíma skólastofnun.

Öllu þessu þarf venjulegur kennari að vera viðbúinn að mæta af æðruleysi og kunnáttu í kennslustundum, og geta svo leitað úrlausna við fjölbreytilegum og flóknum vandamálum á þeim tæpu fjórum klukkutímum á viku, sem hann fær greidda fyrir önnur störf en beinharða kennslu – þar með er líka undirbúningur kennslustunda, yfirferð verkefna og almenn samskipti og viðtöl við nemendur og foreldra þeirra (sem eru yngri en 18 ára) um námsefnið og kennsluna.

Margir kennarar munu auðvitað sinna stórum hluta af þessum störfum í frítíma sínum, því kennarar eru samviskusamir og vandir að virðingu sinni – og vilja umfram allt annað hjálpa nemendum sínum og koma þeim til manns. Í „kennaraeðlinu“ eru augljós einkenni meðvirkni.

Hætt er við því að lítið gagn yrði að einhverjum „fagídíótum“ í mál-, raun- eða félagsvísindum í framhaldsskólunum. Þar leggst nú orðið, því miður, meira að segja lítið fyrir kennslufræðinginn.